VOV4.Jarai-Amăng bơyan pơdơi prong ăt jing hrơi blan ƀing čơđai dŏ pơ sang bĕ hĭ klin, kheng, yua kơ anun, ƀing čơđai mă yua măi telephôn, anŏ ĕp lăng boh thâo ia rơgơi phrâo, ĕp tivi, ĕp rup lu mơta. Mah tŭ mă lu tơlơi bơwih bơwăng pơhing phrâo brơi đôč amăng plăng internet, samơ̆ tơlơi anun ngă kơ čơđai among, gơñ kơ tơlơi ngui game, ĕp lăng rup phim tă tăn ƀu klă hiam, soh sat, rup arăng plư, pơhưč tơlơi ngă sat taih amăng.

Ngă hiư̆m pă, pơgang ba čơđai muai huăi bơbeč djơ̆ mơ̆ng anŏ sat mơ̆ng plang internet, djru kơ ƀing čơđai ngui ngor pơdơi pơdă bơyan pơdơi prong mơak hăng rơnuk rơnua?

Thun anai yua klin kheng Covid 19 ƀă hyu kơtang, anun yơh khua mua sang hră pôr pơthâo brơi pơdơi prong tañ hloh, adơi Nguyễn Khánh Linh, čơđai sang hră anih 6, sa boh sang hră gưl dua amăng kuân Cầu Giấy huăi hrăm online ôh, ñu ăt kah hăng ƀing gơyut ñu dŏ soh sel anun ĕp lăng plang ineternet, akŏ pơjing grup anăn pơtruh nao rai amăng plang facebook, pơhiăp nao rai, čih tơlơi pơhing mơ-it nao rai ƀudah ngă rup video, rup kač brơi ĕp lăng amăng klip Youtube ƀudah Tiktok. Yua kơ amĭ ama nao mă bruă abih ha hrơi anun yơh ană bă pơ sang hơmâo mông wăn dŏ soh sel, kơnong ĕp lăng plang ineternet na nao ƀu hơmâo pô hlơi wai lăng ƀing gơ̆ ôh:

“Kâo ƀuh lu rup video ƀu djơ̆ hăng hnơr gơmơi ôh. Bơhmutu rup hơmâo tơlơi bơpơtaih amang, taih pơdjai hlô mơnong ƀudah pơhiăp sat kơ ƀing mơnuih hmư̆ hing. Đơ đa ră ruai tơlơi atâo yang pơhŭi nao rai gŏp ta, dưm rup tuh drah pơčah asar samơ̆ ăt lu mơnuih hor ĕp lăng mơ̆n. Lơ̆m djă măi telephôn kâo hor čat hăng ƀing gơyut, gư̆ ngui tiktok hăng pơhưč pran jua hor na nao hlong gơñ, wor rơbit abih hrơi mông mơtam"”

Tui hăng boh tơhnal tơña hơduah “Tơlơi pơhiăp čơđai muai Việt Nam” yua kơ Anom bruă kơsem min Wai lăng Pơđĭ kyar hơđong kjăp MSD ngă hrom Anom bruă Djru ba čơđai muai pơphun thun hlâo, lơ̆m 3 čô čơđai muai hơmâo 2 čô pơkĕ lăng, ĕp rup amăng internet. Lơ̆m hrơi blan hlâo kơ thun hơmâo klin prong, ƀing čơđai juăt mă yua internet sa hrơi mơ̆ng 2-3 mông mơtam, samơ̆ ră anai lu hloh dua, klâo wơ̆t mông anun, yua čơđai dŏ pơ sang hŭi tơbiă hyu klin kheng ngă.

Ƀing čơđai thâo hmar mă yua gơnam yua ia rơgơi hăng mrô samơ̆ gơñu aka ƀu thâo tong ten ôh anŏ tŭ yua hăng anŏ pơglăi mơ̆ng gơnam yua boh thâo ia rơgơi hăng mrô anun, hơgĕt tơlơi pơhing klă, hơgĕt tơlơi pơhing sat. Hăng tơlơi kiăng thâo, hyu ĕp lăng, hơduah tơña tui hăng hor hyu sem amăng tơlơi pơhing, rup arăng pơdah thâo, ƀing čơđai muai amuñ biă bưp tơlơi sat yua kơ tơlơi pơhing amăng plăng internet arăng pơdah.

Kah hăng klip rup tă tăn, soh sat amăng plăng Thơ Nguyễn ƀudah phrâo anai anăn Timmy Tivi, hơmâo lu hơdră pơdah thâo pơtrut čơđai muai lông ngă tui anŏ lông lăng, hŭi rơhyưt kah hăng rôt tơkuai pô, lông ngui lăng hăng put jrao sat, kơdop amăng măi boh sum ao...Lu amĭ ama bral hơngal biă mă lơ̆m ƀuh ană bă pô ĕp lăng klip video djơh hăng anai.

“Hrơi mông ƀing ană bă ĕp lăng tivi hăng djă ipad lu đơi kâo bơngơ̆t biă mă kơ gơñu. Kâo kiăng hơmâo jơlan hơdră ƀudah sa tơlơi pơčeh phrâo pơpă thơ brơi kơ čơđai hyu ngui huăi dŏ pơ sang soh sel ƀudah pơhrŏ ƀiă hrơi mông dŏ ĕp lăng internet”.

Tui hăng mrô jŭ yap mơ̆ng Anom bruă wai lăng čơđai muai, Ding jum Bruă mă-Tơhan rơka hăng Mơnuih mơnam ăt brơi ƀuh, amăng 16 thun, Anih hmư̆ telephôn dêh čar pioh pơgang čơđai muai dêh čar hăng mrô telephôn ječ ameč 111, hơmâo tŭ mă tơlơi pơhing iâu telephôn rơbêh 4 klăk wơ̆t lăi pơthâo tơlơi hơmâo pơdjơ̆ nao čơđai muai. Kơnong amăng blan 5 rơgao, hơmâo 40 wơ̆t arăng iâu nao pơ mrô telephôn 111 lăi pơthâo čơđai muai bơbeč sat yua plăng internet hăng 4 čô dưi djru hmao kru bơbeč sat mơ̆ng plăng internet.

Yă Nguyễn Thị Nga, Kơ-iăng Khua anom bruă wai lăng čơđai muai, Ding jum Bruă mă-Tơhan rơka-Mơnuih mơnam pơtă pơtăn, hơdôm tơlơi truh sat čơđai muai juăt bưp amăng plăng internet, anun lĕ ƀing čơđai ĕp lăng tơlơi pơhing arăng ngă mă pơdah amăng internet, tơlơi arăng pơhŭi, tơlơi pơhing pơhŭi lăi hyu pôr pơthâo arăng ƀuh tơlơi hơgŏm mơ̆ng pô lăng, đơ đa jak iâu, ngă pơyu pơde, pơdah tơlơi toh klâo, rơkơi bơnai pơdah amăng internet  plư̆ pran jua čơđai muai….Yă Nguyễn Thị Nga lăi:

“Dơ̆ng mơ̆ng plah wah thun 2020 truh pơ anai, lơ̆m lu sang bruă kơnuk kơna, amăng anun hơmâo anom bruă pô wai lăng mrô telephôn mơ̆ng dêh čar Pơgang ba čơđai muai hăng mrô 111, hơmâo tŭ mă lu tơlơi lăi pơthâo, tơlơi pơhing ƀing čơđai muai arăng ngă sat, pơhŭi mơ̆ng rup pơdah thâo plăng internet, facebook lơ̆m gơñu ĕp lăng plăng pơdah thâo tơlơi hơgŏm mơ̆ng pô pơkŏn, ngă kơ čơđai hŭi bral hơngal, lơ̆m iâu mrô 111, Anom bruă wai lăng čơđai muai hmao ngă hrom anom bruă pơgang hơđong tơlơi pơhing mơ̆ng Ding jum tơlơi pơhing hăng pôr pơthâo, Ding jum kông an ăt hơmâo hơdră pơsir hmao kru mơtam”.

Ƀing mơnuih rơgơi kơhnâo amăng bruă pơgang hơđong tơlơi pơhing lăi lĕ, amăng tơlơi hơdip mơda sit nik, čơđai muai dưi pơgang klă yua hơmâo tơlơi phiăn phuă kah hăng sang anŏ, kơnung djuai, sang hră, anih lăng ba pơgang čơđai muai….Samơ̆, anih hơdip jum dar amăng plăng ineternet, ră anai dŏ kơƀah tơlơi phiăn pơgang ba čơđai muai.

Tơlơi anai, khom pơmin bruă čih pơkra tơlơi phiăn rơđah rơđong hloh, kiăng pơgang ba čơđai muai amăng anih hơdip jum dar hơmâo internet. Ơi Hoàng Minh Tiến, Kơ-iăng Khua anom bruă hơđong tơlơi pơhing, Ding jum Tơlơi pơhing, Pôr pơthâo lăi, hơdră mơ̆ng Ding jum anai či ngă pơ anăp anai:

“Kiăng biă mă hơmâo tơlơi thâo hruaih amăng bruă mrô ƀudah kiăng lăi, anŏ pơgang brơi kơ čơđai muai. Kiăng dưi ngă tơlơi anai, kiăng hơmâo lu amom bruă kơnuk kơna gum hrom, yôm hloh lĕ Ding jum Bruă mă-Tơhan rơka-Mơnuih mơnam, Ding jum kông an, Ding jum Pơtô hăng Pơjuăt pô glăm ba phun. Tơdơi kơ hơdră anai dưi pok pơhai lĕ gơmơi ăt akŏ pơjing lu khul kơsem min hăng pơgang čơđai muai amăng anih hơdip jum dar ĕp lăng internet, amăng anun hơmâo lu tơlơi pơhing mơ̆ng mơnuih mơnam, djop drơi mơnuih, anom bruă pơdah thâo tơlơi klă, bruă ƀu hiam hơmâo soh ƀudah hơdôm tơlơi ngă sat kơ čơđai muai, mơ̆ng anun kơsem min lăng, pơsỉ hmao kru, mơ-it kơ anom bruă hơmâo tơlơi dưi sem lăng pơsir tŭ yua”.

Lu tơlơi pơgôp hiăp lăi, kiăng hơmâo anih dŏ, anŏ ngui hiam klă kơ čơđai muai, hlâo kơ hơmâo tơlơi pơtrun mơ̆ng anom bruă kơnuk kơna lĕ, ƀing amĭ ama čơđai khom ĕp mă hơdră pơgang ba ană bă pô, tui hơdră mă yua boh thâo ia rơgơi, dưm app amăng măi komputer, măi telephôn djơ̆ hơdră. Boh nik ñu, ƀing amĭ ama čơđai muai pioh lu mông hăng ană bă ƀiă, pơhiăp hrom, ră ruai, ngui hrom ană bă amăng mông wăn tla mơmŏt hlâo pit đih, ngă gơyut hăng ană, kiăng ñu plai ƀiă hor kơ ĕp telephôn, lăng tơlơi pơhing plăng internet ƀu klă.

Hơdră pơgang ba čơđai muai hăng djru čơđai ngui tơpă, klă hiam thâo pơčeh amăng plăng internet mơ̆ng thun 2021-2025 phrâo hơmâo khua dêh čar pơsit mơ̆ng akŏ blan 6 thun anai, čang rơmang pơjing rai sa hơdră phrâo pơgang kơ čơđai amăng anih hơdip jum dar plăng internet hơđong; djă bong plăng ĕp lăng hiam klă, pơđĭ kyar hlom bom tơlơi hơdip mơda, pran jua, tơlơi pơmin tơpă kơ čơđai, mă yua hơdră pơtô phrâo ứng dụng Việt kơ čơđai hrăm, ĕp lăng, ngui ngor thâo pơčeh phrâo ia rơgơi tơlơi pơmin gơñu.

Nay Jek: Pơblang