VOV4.Jarai-Việt Nam jing lŏn ia hơmâo lu gru grua hiam hăng 54 djuai ania adơi ayong. Dơ̆ng mơ̆ng tơkeng rai, mơnuih ƀôn sang arăng pơtong brơi anăn, phung hăng djuai ania tui gah ama ƀudah gah amĭ. Hrom hăng anun, bruă pơtong glăi phung, anăn djuai ania lĕ tơlơi dưi kơ drơi jăn pô hăng sang anŏ kơnung djuai djop mơnuih dưi hơmâo tơlơi phiăn kơnuk kơna pơgang brơi.

Amăng 54 djuai ania mơ̆ng Việt Nam, hơmâo 53 djuai ania ƀiă, dưm dưm 14% mrô mơnuih amăng dêh čar, anih dŏ lu biă mă pơ kual čư̆ siăng kriăng pơtâo, kual ataih, giăm guai dêh čar. Rĭm kơ djuai ania hơmâo tơlơi phiăn juăt mơ̆ng đưm, gru grua hiam, tơlơi thâo thăi phara soh, tơlơi dŏ dong ƀong huă, ngă yang rơbang, tơlơi đăo hai ăt phara mơ̆n.

Hlâo adih hă, mơnuih djuai ƀiă brơi pơdŏ rơkơi bơnai amăng plơi pla, djuai ania pô đôč. Amăng rơnuk mut phung hăng pơđĭ kyar ră anai, đah rơkơi hăng đah kơmơi djuai ania ƀiă khăp amuaih nao rai tui hluai pô, pran jua khăp laih anun pơdŏ rơkơi bơnai, kah hăng djuai ania Hmông dưi dŏ djuai ania Tày, Yuan hăng pơkơđai glăi hnun mơ̆n.

Samơ̆, tơdơi kơ pơdŏ laih tơkeng ană bă lĕ tơlơi pơkŏn dơ̆ng pơkă, dua bơnah pơčrông hĭ tŭ ư mă djuai ania Tày hă ƀudah Hmông, ƀudah Yuan tơlơi phiăn dêh čar ta pơkă tong ten laih mơ̆n. Mơta 42 Phiah phiăn thun 2013 pơkă: “Mơnuih ƀôn sang dêh čar hơmâo tơlơi dưi pơtong glăi djuai ania kơ ta pô, mă yua boh pơhiăp djuai ania gah amĭ ƀudah gah ama pioh pơhiăp nao rai tui hluai ta pô”.

Mơta 29 Tơlơi phiăn bruă mơnuih ƀôn sang thun 2015 pơkă : djop mơnuih hơmâo tơlơi dưi pơtong glăi, pơsit djuai ania kơ ta pô hăng hơmâo tơlơi dưi rơkâo sang bruă kơnuk kơna hơmâo tơlơi dưi mơ̆n pơtong glăi pơsit djuai ania kơ hơdôm ƀing tui anai:

a) Pơtong glăi djuai ania tui gah amĭ ƀudah tui gah ama tơdah amĭ hăng ama pô tơkeng rai jing mơ̆ng dua djuai ania phara;

b) Pơtong glăi djuai ania tui gah ama ƀudah gah amĭ tơdah ană mĕm, ană rông samơ̆ hơduah ĕp thâo krăn glăi amĭ ama phun ñu pô tơkeng rai ñu. Bruă pơtong glăi djuai ania kơ mơnuih djop 15 thun truh 18 thun khom hơmâo tơlơi tŭ  ư mơ̆ng pô anun kah dưi.

Bruă pơtong glăi djuai ania lăng amăng glông 2 mơta 29 Tơlơi phiăn bruă mơnuih ƀôn sang thun 2015: “Djop mơnuih lơ̆m tơkeng rai dưi pơsit djuai ania  tui gah ama, amĭ pô tơkeng kơ ñu. Tơdah ama ñu, amĭ ñu dua djuai ania phara lĕ, mă djuai ania kơ ană tui djuai ania ama ƀudah amĭ tŭ mơ̆n, tŭ kơ dua bơnah khom tŭ ư nao rai”. Hră pơar ngă kiăng pơtong glăi djuai ania lăng amăng glông 1 mơta 47 Tơlơi phiăn akŏ sang thun 2014, tui hăng anun pô ngă hră prăp lui hră pơar čih pơhaih tui hăng gru ngă hlâo hăng hră pơar djă ba kah hăng hră akŏ sang; hră rup kak ƀudah rup tut tơngan drơi jăn pô hăng amĭ ama. Ơi Tráng A Phù, kơ-iăng khua hơđăp Jơnum min djop djuai ania mơnuih mơnam Việt Nam tơring čar Lào Cai brơi thâo:

“Hăng mơnuih djuai ƀiă, kah hăng Tày, ama lĕ djuai ania lu, amĭ lĕ djuai ania Tày sit tơkeng ană dưi mơ̆n bơblih kơnung djuai tui amĭ, mă djuai ania gah amĭ dưi mơ̆n”.

Hăng ƀing čơđai muai arăng lui raih klaih čar, aka ƀu thâo krăn amĭ, ama phun laih anun arăng tŭ jum ngă ană mĕm, ană rông lĕ khom pơsit brơi djuai ania tui ama pô rông ƀudah amĭ pô rông tui hluai dua bơnah tŭ ư. Tơdah kơnong hơmâo ama rông ƀudah amĭ rông đôč, čơđai ană rông anun mă djuai ania ama ƀudah amĭ rông ñu.

Tơdah čơđai ƀu hơmâo amĭ ama, aka bu thâo amĭ ama phun laih anun aka ƀu hơmâo pô rông ba lĕ mă djuai ania kơ čơđai anun tui hluai khua anom bruă anih arăng dŏ rông ba jăng jai anun pơsit brơi ƀudah tui hăng tơlơi rơkâo mơ̆ng pô rông ba jăng jai amăng hrơi blan arăng ngă brơi hră pơhaih thun tơkeng kơ čơđai anun.

Tui anun yơh, pơtong glăi djuai ania lĕ tơlơi dưi kơ drơi jăn pô, kơ sang anŏ hơmâo tơlơi phiăn kơnuk kơna pơgang brơi. Laih anun bruă pơsit anai, yua kơ Jơnum min mơnuih ƀôn sang tơring glông anih nao ngă hră akŏ sang hlâo kơ anun ƀudah anih dŏ jăng jai mơ̆ng pô anun dưi pơsir brơi anŏ bơblih, čih glăi hră akŏ sang kơ mơnuih ƀôn sang dêh čar Việt Nam kơ pô hlơi djop mơ̆ng 14 thun pơngŏ.

Sit dưi pơtong glăi djuai ania tui hluai djuai ania gah ama ƀudah gah amĭ dưi soh. Mă kơnung, čih anăn pơtlep hăng anăn phun kơ čơđai ăt hơmâo pơsit laih tui tơlơi pơkôl pơkă amăng tơlơi phiăn bruă mơnuih ƀôn sang hăng dưi pơƀuh brơi hlâo amăng hră čih pơhaih thun tơkeng; tơdah ama, amĭ ƀu hơmâo tơlơi bơ tŭ ư nao rai, tui hluai djuai ania plơi pla ta phun pơsit. Tui hăng ơi Tráng A Phù mơ̆n hăng hơdôm djuai ania bơblih phung, anăn ƀiă mơ̆n hơmâo:

“Hăng djuai ania Hmông mơ̆ng hlâo truh ră anai aka ƀu hơmâo ôh bơblih kơnung djuai tui anun, bơ bơblih anăn tui anăn djuai ania pơkŏn hă ăt kŏn hơmâo lơi. Bơhmutu, anăn ơi anai yua amĭ ama ñu pơ anăn brơi laih, bơblih mă anăn phrâo pơkŏn ƀu hơmâo ôh, ƀu bơblih phung ôh. Kah hăng phung Vàng kiăng bơblih jing phung Giàng sit mơ̆n ƀu hơmâo ôh. Djuai ania Hmông tui anun lah”.

Ĕp lăng glông 1, Mơta 36 Hră pơtrrun mrô 158/2005/NĐ-CP mơ̆ng kơnuk kơna lăi nao kơ bruă čih anăn hăng wai lăng akŏ sang mơnuih ƀôn sang: Bơblih anăn, phung, boh hră pơtlep khom čih djơ̆ amăng hơdrôm hră akŏ sang, hră pơhaih thun tơkeng hăng hră phun pơhaih thun tơkeng ta juăt lăi khai sanh, samơ̆ pô hlơi kiăng bơblih hĭ yua hơmâo tơlơi kiăng sit nik djơ̆ tui tơlơi phiăn bruă mơnuih ƀôn sang hăng Mơta 37 hơmâo pơkă:

Jơnum min mơnuih ƀôn sang gưl să, anih ngă hră pơhaih thun tơkeng hlâo adih hơmâo tơlơi dưi pơsir bơblih anăn, phung, hră akŏ sang kơ mơnuih gah yŭ 14 thun hăng pơbuă tui amăng hră akŏ sang kơ hlơi kiăng bơblih, ƀu kah pơpha thun anet prong lu ƀiă ôh. Jơnum min mơnuih ƀôn sang tơring glông, anih pô anun dŏ čih anăn pơhaih thun tơkeng hlâo adih, hơmâo tơlơi dưi ngă brơi hră bơblih anăn, bơblih hră akŏ sang kơ mơnuih djop 14 thun pơngŏ laih anun pơsit glăi djuai ania, pơtong glăi đah rơkơi ƀudah đah kơmơi, čih pơhrua amăng hră akŏ sang, bơblih pơkra glăi amăng hră akŏ sang kơ djop pô ƀu kah pơpha thun anet prong lu ƀiă ôh.

Puang a, glông 1 Mơta 27 Tơlơi phiăn bruă mơnuih ƀôn sang thun 2015 ăt pơkă, hlơi pô rơkâo anom bruă kơnuk kơna hơmâo tơlơi dưi pơsit brơi bơblih anăn, phung tơdah mă yua phung, anăn anun ngă soh glăi, bơbeč truh kơ tơlơi mơak sang anŏ, kơnuih kơnung djuai, tơlơi dưi, anŏ tŭ yua găl tơlơi phiăn mơ̆ng pô anun, khom ngă brơi lăp djơ̆.

Nay Jek: Pơblang