VOV4.Jarai-Ƀing pơ ala kơ mơnuih djuai ƀiă lĕ sa črăn yôm biă mă amăng bruă mă mơ̆ng ƀing pơ ala mơnuih ƀôn sang dêh čar Việt Nam rơgao hơdôm rơwang bruă. Ƀuh rơđah, bruă mă mơ̆ng ƀing pơ ala mơnuih ƀôn sang dêh čar thun blan rơgao lĕ, ƀing pơ ala mơnuih ƀôn sang jing mơnuih djuai ƀiă hơmâo pơgôp prong biă mă amăng bruă čih pơkra tơlơi phiăn hăng pơphun ngă tui djop jơlan hơdră pioh kơ mơnuih djuai ƀiă mơ̆ng Ping gah, kơnuk kơna.

Ƀơi dêh čar ta, ƀing pơ ala mơnuih ƀôn sang dêh čar lĕ mơnuih hơmâo ană plơi pla djop thun plĕ hră ruah khua, jing mơnuih pơ ala kơ tơlơi anŏ kiăng tơlơi pơhiăp mơ̆ng mơnuih ƀôn sang, pơ ala kơ mơnuih ƀôn sang ngă tui tơlơi dưi prong amăng kơnuk kơna lơ̆m anih khua pơ ala mơnuih ƀôn sang dêh čar.

Ƀơi mông ruah khua pơ ala mơnuih ƀôn sang dêh čar tal 15, ƀing pơ ala mơnuih ƀôn sang djop gưl phrâo anai, tơdơi kơ pơ ala rơbêh 1.100 čô mơnuih plĕ hră ruah khua, ơi A Huy, djuai ania Bahnar dŏ pơ plơi Kon Hra Chot, phường Thống Nhất, plơi prong Kon Tum pô nao plĕ hră blung a, pơdah pran jua:

“Kâo lĕ tha plơi Kon Hra Chot. Plơi gơmơi mơak biă mă ruah mơnuih pơ ala dêh čar, pơ ala kơ mơnuih ƀôn sang djop gưl djop tơlơi gêh găl thâo ngă bruă. Tơdah hlơi djơ̆ ngă pô pơ ala mơnuih ƀôn sang djop gưl, ngă pô pơ ala mơnuih ƀôn sang dêh čar ăt čang rơmang ngă hiư̆m pă gơñu khom dong yua ană plơi pla”.

Bơ ơi Čil Yŭ Ha Giảng djuai ania K’ho dŏ pơ ƀôn Liêng Bông, să Dă Ñim, tơring glông Lạc Dương, Lâm Đồng lĕ pơsit, ƀing pơ ala mơnuih ƀôn sang dêh čar hăng pơ ala djop gưl tala anai amra pơ ala kơ anŏ kiăng, boh pơhiăp mơ̆ng mơnuih ƀôn sang:

“Mơnuih ƀôn sang mơak biă mă nao plĕ hră ruah khua, ƀing pơ ala mơnuih ƀôn sang dêh čar hăng pơ ala djop gưl. Hăng ană plơi pla gơmơi, bruă ruah mă ƀing mơnuih thâo hră, rơgơi mơbruă, hơmâo pran jua hiam klă tơpă hnong pioh git gai lŏn ia”.

Tơlơi dưi yôm biă mă mơ̆ng ƀing pơ ala mơnuih ƀôn sang lĕ ngă hrom bơkơtuai hăng pơsit hơdôm mơta tơlơi yôm kơ lŏn ia ƀơi djop mông jơnum ƀing pơ ala mơnuih ƀôn sang dêh čar. Ƀing pơ ala mơnuih ƀôn sang dêh čar lĕ dưi jơnum pơčrông sai, bơkơtuai nao rai, truh bơrơjah nao rai  mơ̆n kiăng pơsit hĭ bruă mă yôm kơ lŏn ia, jơnum amăng grup, bơkơtuai amăng khul hăng pơsit lu bruă mă yôm mơ̆ng lŏn ia hrom hăng abih bang ƀing ngă ding kơna gum hrom.

Việt Nam lĕ lŏn ia hơmâo 54 djuai ania dŏ hrom. Amăng rơnuk git gai bruă hơkrŭ hlâo adih, tơlơi djuai ania ƀiă hăng bruă mă pioh kơ djuai ƀiă dưi hơmâo Ping gah hăng Kơnuk kơna đing nao biă mă, hơmâo ngă lu jơlan hơdră tơlơi phiăn pơtrun kơ bruă anai, kiăng hơmâo tơlơi gum pơgôp, bơkơnar, djru nao rai kơplah wah djop djuai ania. Tơlơi dưi bơkơnar kơplah wah djop djuai ania pơdah rai ƀuh amăng lu bruă mă dơ̆ng mơ̆ng bơwih ƀong huă, gru grua hiam, kơđi čar....

Tơlơi dưi bơkơnar amăng bruă kơđi čar pơƀuh rơđah kơnong kơ tơlơi dưi mơnuih ƀôn sang ngă pô hăng mơnuih ƀôn sang pô ruah đĭ. Ƀuh rơđah ƀing pơ ala mơnuih ƀôn sang jing mơnuih djuai ƀiă, gum hrom amăng djop mông jơnum ƀing pơ ala mơnuih ƀôn sang dêh čar jai hrơi lu tui. Khua mua pơ ala mơnuih ƀôn sang tal II mơ̆ng thun 1960-1964, ƀing pơ ala mơnuih ƀôn sang djuai ƀiă truh kơ 16,5%, khua mua pơ ala tal X thun 1997-2002, ƀing pơ ala mơnuih ƀôn sang djuai ƀiă lĕ 17,3%.

Rơwang bruă khua mua pơ ala mơnuih ƀôn sang dêh čar tal XIV,  mrô djuai ƀiă ngă pô pơ ala truh kơ 17,3%, dưm dưm hăng 86 čô khua pơ ala. Hơdôm ƀing pơ ala anai yơh ba boh pơhiăp mơ̆ng gơñu, lăi pơthâo anŏ kiăng, pran jua tơlơi pơmin mơ̆ng mơnuih ƀôn sang, tơlơi gơgrong mơ̆ng gơñu, ngă hrom đĭ pơhiăp hrom pơčrông sai čih pơkra tơlơi phiăn dêh čar, krăp lăng bruă ngă tui hơdôm jơlan hơdră tơlơi pơtrun mơ̆ng kơnuk kơna amăng dêh čar.

Laih anun pơgôp prong biă mă, djă jă gru hiam amăng hơdôm wơ̆t jơnum ƀing pơ ala mơnuih ƀôn sang dêh čar. Tal XIV yơh hơmâo pơsit 2 Hơdrôm hră pơtrun jơnum kơ bruă pơtrut bơwih ƀong huă mơnuih mơnam kual djuai ƀiă hăng kual čư̆ siăng. Anai lĕ hơdôm tơlơi pơtrun lăp djă pioh gru phun mơ̆ng khua mua pơ ala mơnuih ƀôn sang dêh čar hăng tal blung a mơ̆n khua mua pơ ala mơnuih ƀôn sang dêh čar ngă hră pơtrun phara 2 mơta bruă pioh kơ bruă djuai ƀiă.

Lăp gleng biă mă Hră pơtrun mrô 88 anăp nao mă bruă tơhnal pơkă truh thun 2030 pơtrut hnong pơhrui glăi mơ̆ng mơnuih djuai ƀiă pơdum hăng ½ pơkă hăng hnong pơhrui glăi mơ̆ng abih bang amăng dêh čar; pơhrŏ mrô sang anŏ ƀun rin trun gah yŭ 10%. Gir run kiăng ƀu hơmâo dơ̆ng tah să tơnap tap, plơi pla ƀun rin ư̆ rơpa; 70% mrô să kiăng kual ataih kual mơnuih djuai ƀiă dŏ ngă djơ̆ tơhnal pơkă plơi pla phrâo.

Amăng mông jơnum khua mua dêh čar, mơnuih plĕ hră amăng dêh čar mơak mơ̆n ƀuh tơlơi jơnum hơmâo pơčrông sai bơwih ƀong huă mơnuih mơnam kual djuai ƀiă hăng kual čư̆ siăng, ƀudah bruă mă čih pơkra tơlơi phiăn hơmâo bơkơtuai nao rai hur har biă mă, amăng anun hơmâo mơnuih pơ ala mơnuih djuai ƀiă pơhiăp đĭ tơpă, rơđah rơđong, pơblang tum teč djơ̆ hăng pơhưč pran jua biă mă.

Sit mơ̆n lu mơnuih tom hmư̆ laih tơlơi pơgôp hiăp khin biă mă mơ̆ng pô pơ ala mơnuih ƀôn sang dêh čar Ksor H’Bơkhăp, djuai ania Jrai mơ̆ng tơring čar Gia Lai lăi nao kơ bruă pơđĭ kyar glai klô hăng hơdôm bruă man pơdong sang măi drai apui lơtrik amăng kual mơnuih ƀôn sang djuai ƀiă dŏ laih anun amăng kual čư̆ siăng mơnuih ƀôn sang amăng dêh čar bơni biă mă tơlơi ñu pơhiăp.

Khua mua pơ ala mơnuih ƀôn sang dêh čar tal XIV, ơi Quàng Văn Hưng, grup mơ̆ng Sơn La lăi, kiăng kơ ƀing pơ ala mơnuih ƀôn sang dêh čar tal XV ăt djă pioh hăng pơđĭ tui boh tơhnal dưi ngă laih, boh nik ñu amăng bruă čih pơkra ngă tui jơlan hơdră pioh kơ mơnuih djuai ƀiă, kiăng pơđĭ tui tơlơi thâo hluh tơlơi glăm ba sit nik mơ̆ng ƀing pơ ala mơnuih ƀôn sang dêh čar, ruah mơnuih lăp biă mă pơ ala kơ mơnuih djuai ƀiă pơhiăp đĭ amăng mông jơnum khua mua pơ ala gưl dêh čar. Boh nik ñu pơyôm đĭ tơlơi pơhiăp mơ̆ng ƀing pơ ala kơ mơnuih djuai ƀiă amăng mông jơnum khua mua pơ ala mơnuih ƀôn sang dêh čar,  bruă ngă blung hlâo lĕ, kơtưn pơđĭ tui tơlơi thâo boh tŭ yua amăng bruă mă.

“Tơdah ruah mơnuih djuai ƀiă ƀudah mơnuih pơ ala pơ kual djuai ƀiă ngă pô pơ ala mơnuih ƀôn sang dêh čar anun lĕ bruă phun gơñu ba tơlơi pơhiăp anŏ kiăng mơ̆ng mơnuih ƀôn sang, lăi pơthâo brơi tơlơi pơmin pran jua mơ̆ng ană plơi pla truh pơ anom bruă pơ ala mơnuih ƀôn sang dêh čar”.

Tui hăng hơdrôm hră čih anăn ƀing tơbiă anăn pioh ruah ngă pô pơ ala mơnuih ƀôn sang dêh čar tal XV, amăng mrô 868 čô mơnuih tơbiă anăn hơmâo 185 čô mơnuih djuai ƀiă, bơkơnar hăng 21,31%. Bruă pơđĭ tui mrô tơbiă anăn pioh ruah ngă pô pơ ala mơnuih ƀôn sang dêh čar jing mơnuih djuai ƀiă lĕ mơ̆ng 17,3% tal XIV đĭ truh 18% tal XV anai, djơ̆ tơhnal pơkă laih.

Nay Jek: Pơblang