VOV4.Jarai - Sit biă ñu ƀing ta ƀut pơdô̆ rơkơi bơnai mơng muai hăng ha kơtăk drah lĕ tơlơi phiăn mơng đưm đă ră hlâo laih amăng tơlơi hơdip kơ mơnuih djuai ania ƀiă, ƀu amuñ kiăng kơ lui hĭ mơtăm. Ƀơi hơdôm plơi pla kual ataih, asuek, bruă pơdô̆ rơkơi bơnai mơng muai ƀuh na nao ba truh tơlơi hơdip rin rơpa hăng hơdôm tơlơi pơglăi sat amăng tơlơi hơdip kơ rĭm sang anŏ.

Amon Và Y Dê dŏ ƀơi plơi Thâm Thẩm, să Nhôn Mai, tơring glông Tương Dương, tơring čar Nghệ An thun anai phrâo 20 thun đôč, samơ̆ 5 thun laih dô̆ rơkơi, hăng tơkeng 3 čô ană laih. Samơ̆ tơlơi hơdip lơ̆m ngă amĭ ƀă ană bă ƀu yâo mơ-ak ôh.

“Kâo dô̆ rơkơi lơm 16 thun. Rơkơi kâo lơ̆m anun 17 thun. 5 thun laih rơgao, dua gơmơi hơmâo 3 čô ană, samơ̆ rơngiă abih laih, ră anai dua rơkơi bơnai gơmơi dŏ hơdip phara”.

Ăt lui hrăm hră kiăng kơ dô̆ rơkơi mơng 15 thun, amon Lô Thị Lan, tơkeng thun 1999 dŏ ƀơi plơi Mứt, să Hạnh Dịch ră anai hơmâo 2 čô ană. Tơlơi hơdip dua rơkơi bơnai ñu ăt tơnap tap biă mă, lơ̆m ƀă ƀem čem rông ană bă rah, laih dong gir run bơwih ƀong huă dong.

“17 thun kâo tơkeng ană tơčua, dô̆ rơkơi tañ đơi ngă kơ kâo ƀu thâo ƀă ƀem čem rông ană bă ôh. Laih dong kâo aka ƀu thâo tơlơi hơdip bơwih ƀong, dŏ lu tơlơi ngă tơnap tap”.

Tơring čar Nghệ An ƀơi kual Kơdư tong krah hơmâo kual lŏn prong hloh amăng đơ đam dêh čar hăng rơbêh 16.000 km2. Lơ̆m anun kual mơnuih djuai ania ƀiă dŏ hơdip ƀơi kual ataih, asuek giăm 83% hăng mơnuih djuai ania ƀiă giăm 15% mrô mơnuih amăng đơ đam tơring čar. Anai ăt lĕ kual ƀuh lu mơnuih pơdô̆ rơkơi bơnai mơng muai hăng ha kơtăk drah.

Tui hăng mrô jŭ yap mơng Khul pơ ala mơnuih ƀon sang tơring čar mơng thun 2015-2018 ƀơi 3 boh tơring glông Kỳ Sơn, Tương Dương, Con Cuông hơmâo laih 700 wŏt mơnuih pơdô̆ rơkơi bơnai mơng muai. Anai aka ƀu yap wŏt hơdôm tơring glông kual ataih anun lĕ Quế Phong, Quỳ Hợp, Quỳ Châu. Hơmâo lu tơlơi ba truh kơ bruă anai, amăng anun yua kơ tơlơi phiăn sô hơđăp ƀu klă ƀu hiam. Mah bruă pơdô̆ rơkơi bơnai mơng muai hrŏ trun, samơ̆ ăt dŏ ƀuh mơn ƀơi sa, dua boh kual mơnuih djuai ania ƀiă. Djuai mơnuih Đan Lai ƀơi să Môn Sơn, tơring glông Con Cuông hơmâo kơnong dua kơnung djuai anun lĕ Lê hăng La, yua anun ƀu djơ̆ kơnong pơdô̆ rơkơi bơnai mơng muai đôč ôh mơ̆ pơdô̆ ha kơtăk drah ăt hơmâo lu mơn.

Kar hăng rơkơi bơnai amon Lê Thị Thảo, să Môn Sơn, tơring glông Con Cuông, Nghệ An pơdô̆ lơ̆m dŏ anet. Laih dong 2 rơkơi bơnai ñu lĕ adơi ayong sa kơnung djuai, yua anun ană tơčua gơñu tơkeng rai drơi jăn ƀu klă ôh.

“Ama rơkơi kâo iâu yă ñu kâo lĕ ó. Sang anŏ gơmơi tơnap ĕp rơkơi kual ataih mơng plơi pla. Hơdôm kual pơkŏn ăt tơnap mơng rai pơ anai”.

Kar kăi tui anun mơn, ƀơi să Cổ Linh, să tơnap tap hloh amăng tơring glông kual ataih Pắc Nặm, ăt lĕ anih ƀuh lu mơnuih pơdô̆ rơkơi bơnai mơng muai ƀơi tơring čar Bắc Kạn. Mah ră anai hrŏ trun lu yơh pơhmu hăng hơdôm thun hlâo adih, samơ̆ dong mơng thun 2018 truh ră anai, să Cổ Linh hơmâo rơbêh 20 wŏt ƀuh pơdô̆ rơkơ bơnai mơng muai. Ƀing hlăk ai čơđai anet hloh kơnong 14 thun. Đa dua rơkơi bơnai aka truh thun pơdô̆ rơkơi bơnai ôh. Să ăt phak prăk hăng sa, dua čô mơnuih. Dŏ glăi yua sang anŏ ƀu pơphun pơdô̆ rơkơi bơnai ƀudah ƀing hlăk ai nao dŏ rơkơi bơnai pơ tơring glông pơkŏn, đa pơ hơdôm tơring čar Cao Bằng, Thái Nguyên yua anun bruă pơgăn hĭ bưp tơnap tap. Anai lĕ hơdôm tơlơi phiăn sô hơđăp mơng mơnuih ƀon sang, kiăng hơmâo mơnuih glăi djru bruă amăng sang anŏ, yua anun brơi ană bă pơdô̆ rơkơi bơnai mơng muai. Ƀing amĭ ama ăt ƀu kiăng ană bă pơdô̆ mơng muai lơi samơ̆ ƀu dưi pơgăn hĭ hmao tlôn. Truh kơ thâo tong ten, jing ƀu dưi pơgăn dong tah, tŭ ư hĭ. Ayong Vi Văn Khánh, mơnuih apăn bruă gah tơlơi phiăn să Cổ Linh brơi thâo.

“Tơdah ƀing gơmơi pơgăn ƀu brơi ƀing gơñu pơdô̆, ƀing gơñu amra ƀong hla jrao măt djai drơi pô. Mơ̆ hmao tlôn ƀuh kah mơng dưi ba nao pơjrao hĭ. Ƀing gơñu pel ĕp nao rai amăng plang mơnuih mơnam, ăt tui pran hor mơn. Ƀing amĭ ama ăt ƀu thâo ôh. Đa ƀuh sang anŏ đah rơkơi djă pơnŭ ba nao sang đah kơmơi, tơña amĭ ama gah đah kơmơi ăt aka ƀu thâo sang anŏ atâo ñu pơpă lơi.

Sit biă ñu, ră anai ƀing amĭ ama glăk ƀơƀrư̆ răng kơđiăng ƀiă yơh, samơ̆ ƀing hlăk ai čơđai lêng kơ yua plang mơnuih mơnam yua anun tơnap biă mă kiăng kơ sang anŏ hăng sang hră wai lăng. Tui hăng ơi Hoàng Văn Danh, Khua Jơnum min mơnuih ƀon sang să Cổ Linh, hơdôm thun hlâo adih, đa hơmâo čơđai tơdơi kơ bơyan pơdơi ƀong tết, hơmâo 5 čô čơđai sang hră gưl 2 amăng să lui hrăm dră glăi dô̆ rơkơi bơnai. Đa hơmâo čơđai pơdô̆ giong tŏ tui hrăm abih gưl 2.

“Bruă pơdô̆ rơkơi bơnai mơng muai ƀuh mơng 60-70% lĕ čơđai sang hră. Hơdră pơgăn klă hloh lĕ pơtô pơblang kiăng kơ ƀing čơđai thâo hluh rơđah. Pơplih tơlơi pơmĭn mơng ƀing čơđai lĕ tơlơi kiăng hloh. Ră anai sa, dua boh sang anŏ ƀu dưi kiăo tui lăng na nao. Laih dong tơlơi pơtô mơng amĭ ama hăng nai pơtô dong. Djop bơnah kiăng kơ gum hrŏm kah mơng dưi pơgăn hĭ tơlơi anai”.

Bruă pơdô̆ rơkơi bơnai mơng muai hăng ha kơtăk drah ăt dŏ ƀuh na nao amăng kual mơnuih djuai ania ƀiă, ba glăi lu tơlơi sat kơ rĭm čô mơnuih, sang anŏ hăng mơnuih mơnam. Pơdô̆ rơkơi bơnai mơng muai hăng ha kơtăk drah lĕ sa amăng hơdôm tơlơi ngă kơ ană bă tơkeng rai ƀu-ai buai, amuñ ngă djai lơ̆m dŏ nge pơgŭ 1 thun hăng pơgŭ 5 thun, hăng amuñ ngă djai ƀing amĭ amăng hrơi mông đih apui.

Sit biă ñu hăng ƀing rơkơi bơnai pơdô̆ ha kơtăk drah, ană bă tơkeng rai lĕ ƀing čơđai drơi jăn ƀu klă ƀu hiam anun lĕ kô̆ alăk mơta, kô̆ drơi jăn, klĭ kliang ƀu hiam, biă mă ñu lĕ tơlơi ruă kơtăk drah Thalassemia.

Pơdô̆ rơkơi bơnai mơng muai hăng ha kơtăk drah ngă hrŏ trun akŏ mơnuih, ngă sat kơ djuai mơnuih, bơbeč ngă aset tui mơnuih amăng plơi pla, bơbeč nao bruă pơđĭ kyar hăng pơplih phrâo tơlơi hơdip mơda, laih dong amra ba truh rin rơpa, ƀu thâo hră. Anai lĕ sa amăng hơdôm tơlơi pơgăn pơđĭ kyar bơwih ƀong huă-mơnuih mơnam hơđong kjăp amăng kual mơnuih djuai ania ƀiă.

Siu Đoan: Pơblang