VOV4.Jarai- {u gưt puăi tlao tom arăng le\ tơlơi ruă amăng arăt dlô, ngă kơ ta rơngôt na nao amăng pran jua, alah ngă bruă, kơ-u\ na nao laih anun [u mơhao ngă bruă hơget ôh amăng sui thun yun blan, sui hrơi jing ngă kơ pô ruă mă bruă tơnap [udah [u mơhao puăi tlao, pơhiăp mơ-ak hăng sang ano\, gơyut gơyâo dong tah, djơ\ ano\ `u lơ\m ruă kơtang, pô ruă pơmin c\i djai drơi pô đôc\.

 

Yua anun, kiăng ta` krăn tơlơi ruă anai, [u kơnong djru ta pơjrao klă hloh đôc\ ôh mơ\ ngă hơdư\ h^ tơlơi pơmin c\i djai drơi pô yua tơlơi ruă anai ngă.

 

Tui hăng mrô ju\ yap mơng Anom ia jrao rong lo\n tơnah, ră anai Việt Nam hơmâo năng ai 4% mrô mơnuih (dưm dưm hăng 3 klăk 600 klăk c\ô) [u hơđong amăng arăt dlô.

 

Bơ [ơi Sang ia jrao Ruă yang ngă (mơnuih hưt) Daklak, rim thun, Anom ia jrao c\ơkă năng ai 1.400 c\ô mơnuih hơmâo tơlơi ruă amưng [u puăi tlao tom arăng.

 

Kơnong 6 blan ako\ thun 2018 hơmâo 569 c\ô mơnuih ruă amưng [u mơhao puăi tlao đih pơ sang ia jrao, aka [u yap ba ôh mrô mơnuih hơmâo tơlơi ruă anai glăk do\ pơ plơi pla.

 

Yă Lại Thị T. (57 thun) [ơi phường Tân Thành, Buôn Ma Thuột, glăk do\ đih pơjrao tơlơi ruă amưng [u mơhao puăi tlao tom arăng [ơi Sang ia jrao Ruă yang ngă tơring ]ar Daklak.

 

Thâo tơlơi ruă laih anun pơjrao rơgao mơng anai dua thun laih, samơ\ yua [u yua jrao djơ\ hăng tơlơi pơtă mơng ơi ia jrao, yua anun ako\ thun 2018, `u ruă glăi dong. Yă Lại Thị T ră ruai:

 

‘’Tơlơi ruă mơng blung le\ ngă ako\ dlô ta pơmin lu, tơtăng arăt dlô mơtăm. Lu wơ\t ta [u anăm bong glăi pô ta ôh. Juăt lăng tơlơi hơdip anai [u mơ-ak, pơmin lu c\a c\ot, laih anun [u pit ôh’’.

 

Tơlơi ruă amưng [u mơhao puăi tlao hơmâo [ơi đah kơmơi hăng đah rơkơi, amăng djo\p rơnuk thun, samơ\ juăt hơmâo lu [ơi [ing đah kơmơi.

 

Lơm phrâo ruă, pô ruă juăt: hning rơngôt, kơ-u\ na nao sui thun yun blan; pô ruă juăt ôr gleh gral samơ\ [u thâo yua hơget ôh; pô ruă [u mơhao tek rơwek nao bruă mă; [u kơđiăng nao bruă hơget ôh, arăng ngă hơget tu\ mơn [u lăng nao lơi.

 

Truh tơlơi ruă kơtang hloh, pô ruă juăt pơmin mă c\a c\ot, [uh hyu anai, adih, pơmin mlâo mă pô `u, hrup hăng hơmâo tơlơi soh, lăng tơlơi hơdip gơnăm kleng, [u [uh ano\ mơ-ak ôh [udah lêng kơ pơmin c\i ngă sat kơ drơi pô, djai drơi pô…

 

Ơi ia jrao Nguyễn Thị Bé, Khoa anih khăm tơlơi ruă – Sang ia jrao Ruă yang ngă tơring ]ar Gialai brơi thâo:

 

‘’Hơmâo lu tơhnal ba truh tơlơi ruă anai kah hăng: tui djon, pơplih amăng drah kơtăk, hormone, bưp tơlơi truh prong ngă ako\ dlô pơmin nao.

 

Juăt `u [ing hơmâo tơlơi ruă amưng [u mơhao puăi tlao hơmâo nam kah hăng mlâo glăi pô, [u khin ngă hơget ôh, pơmin c\i djai drơi, ako\ dlô [u hơđong ôh’’.

 

Ăt tui hăng ơi ia jrao Bé mơn, tơlơi ruă amưng [u mơhao puăi tlao ba truh tơlơi hu\i rơhyưt biă mă, samơ\ tơdah [uh ta` hăng pơjrao ta`, djơ\ hăng tơlơi ruă, amra dưi pơjrao suaih mơtăm yơh amăng 6 blan.

 

Khă hnun, ră anai, tơlơi pơmin [u djơ\ hăng mơnuih mơnam jơneh kơ [ing ruă, sang ano\ [u jê| giăm jing ngă pô ruă [u nao pơjrao ta` ôh. Yua anun, kiăng plai [iă bruă anai, sang ano\ kho\m gleng nao, thâo khăp nao rai.

 

Tơdah [u hlơi amăng sang hơmâo tơlơi ruă tui anai, kho\m kiăng nao khăm ta`, ngă hro\m hăng [ing ơi ia jrao c\i pel e\p tơhnal laih anun pơtlaih brơi tơhnal ba truh tơlơi ruă. Ơi ia jrao Nguyễn Thị Bé brơi thâo dong:

 

‘’Hăng [ing ruă amưng [u mơhao puăi tlao do\ pơjrao pơ sang ia jrao le\ lêng kơ pơjrao tui djơ\ ano\ pơkă laih anun ta` suaih biă.

 

Samơ\ tơdơi kơ tơbiă mơng sang ia jrao, pô ruă [u mơ`um ia jrao yua anun tơlơi ruă hơmâo glăi dong mơn. Djơ\ ano\ `u ruă glăi kơtang hloh dong’’.

 

{ing ơi ia jrao apăn bruă pơtăm hlâo, kiăng huăi hơmâo tơlơi ruă amưng [u mơhao puăi tlao, ri\m c\ô mơnuih kiăng hơdip hiam, laih anun pơmin mơ-ak, [ư\ drơi jăn na nao kiăng a`răng găng; anăm mă bruă kơtang đơi ôh, thâo hơduah ep mă ano\ mơ-ak.

 

Laih dong, rim c\ô mơnuih kiăng thâo hluh kơ tơlơi ruă anai, kiăng thâo wai lăng tơlơi suaih pral mă pô ăt kah hăng sang ano\ ta klă hloh.

Siu H’Mai: Pô c\ih hăng pôr

 

Pơhlôm hlâo ]ăt tơgơi đăl [udah ]ăt tal kơ ]ơđai muai

 

}ăt tơgơi đăl le\ hơmâo lu biă mă amăng ]ơđai muai. Tơgơi ]ăt đăl ngă kơ ta mah [ong gơnam tơnap, gơnam [ong huă `u [u lik ta` ôh. Ngă kơ ]ơđai muai bơbe] djơ\ [u klă laih anun ngă sat rup [o# mơta dơ\ng, anun lu ]ơđai mlâo [u khin je\ giăm hăng arăng.

 

Khă hnun, tơlơi anai dưi mơn ta pơsir tơdah [ing am^ ama gleng nao kơ ană bă, e\p lăng tơgơi, amăng bah ană bă pô, hmao [uh hăng pơsir tơgơi ]ăt đăl.

           

Tơgơi ]ăt đăl jing tơgơi ]ăt [u djơ\ hơdră, ]ăt đăl, tơble`, hro\ amăng phun tơgơi ]ăt hlâo kơ anun, ngă kơ amăng [ô], togơi a`rơ`, hup meng.

 

Tơgơi ]ăt đăl [u kơnong ngă tơnap kơ ta mah [ong gơnam đô] ôh, ngă kơ ]ơđai mlâo [u khin je\ giăm arăng.

 

Hrom hăng anun, tơgơi ]ăt đăl pơjing rai hơmâo anih kơhư, mah [ong gơnam amu` biă hơmâo eh tơgơi đôm glăi laih anun eng [ong tơgơi yơh.

 

Tui hăng ơi ia jrao Trần Văn Thông, Kơ-iăng khua anom ia jrao e\p lăng tơlơi ruă hlâo, sang hră pơtô bruă ia jrao tơring ]ar Daklak lăi, hơmâo năng ai `u mơ\ng 30-40% mrô ]ơđai tơgơi ]ăt đăl.

 

Phun `u yua kơ hơmâo mơ\ng blung drah kơtăk ơi yă tưp glăi kơ ană tơ]ô. Ơi ia jrao Trần Văn Thông brơi thâo:

 

‘’Phun `u yua kơ hơmâo mơ\ng drah kơtăk djuai tưp glăi 70%. Do\ glăi 30% le\ phun `u yua kơ ]ơđai hơmâo tơlơi ruă [u klă [udah among blom ]ơđeng mơ\ng anet, [udah đo\l đ^ jơlan [udah ]ơđai tom hơmâo tơlơi ruă jơlan suă jua, juăt suă pran jơlan amăng bah….’’

 

Kơ phun `u hơmâo yua mơ\ng drah kơtăk djuai ania, ơi ia jrao Thông brơi thâo le\ pơjrao amra tơnap hloh.

 

Khă hnun, tơdah am^ ama gleng nao kơ tơlơi suaih pral ană tơ]ô, e\p lăng amăng bah tơgơi ană bă, biă mă `u amăng hrơi blan tơgơi ]ăt bơblih pơhrua phrâo, ta` [uh le\ khom nao pơ ơi ia jrao e\p lăng laih anun ming pơkra hmao kru.

 

Tui hluai kơ thun `u, ơi ia jrao amra pơkă lăng hăng pơjrao djơ\.

 

Dưi mơn arăng pơpha jing dua ]răn pioh pơjrao tơgơi ]ăt đăl, jing hrơi blan tơgơi aka joh ]ăt hrua tơgơi phrâo, jing ]ơđai dơ\ng mơ\ng 5-12 thun laih anun tơgơi hlong lar djop yơh dơ\ng mơ\ng 12-15 thun.

 

Hlăk tơgơi aka joh abih `u ]ăt phrâo le\, tơdah ]ăt tơgơi đal [udah ]ăt tal plai [iă, arăng dưi mơn [ư\ pơkra glăi tơgơi. Ơi ia jrao Trần Văn Thông brơi thâo:

 

‘’Amăng hơdră arăng [ư\ pơkra tơgơi ngă tui lu mơta bruă bu] [udah djong [ư\ pơkra brơi, mă yua lơ` tơgơi anăn trainer.

 

Hơdôm gơnam yua anai hrup hăng ano\ gơgrong, dưm truă brơi tơgơi ]ăt đ^ tơpă. Tơdah arăng [ư\ pơkra t` le\ tu\ yua tơgơi hiam dơ\ng mơ\ng 80-90%’’.

 

Tui hăng ơi ia jrao Trần Văn Thông, kiăng kơ hơdră anai ngă djơ\ klă hloh, [ing am^ ama khom brơi ană bă dưm truă ano\ [ư\ tơgơi na nao.

 

{u dưi toh truă lu wơ\t ôh. Lơ\m tơgơi ]ăt kjăp, djop, hăng hiam laih, [ing ]ơđai arăng hriăng brơi tơgơi kiăng tơgơi huăi ]ăt đăl.

 

Thun dưi hriăng tơgơi le\ dơ\ng mơ\ng 12-15 thun. Hơdră anai, djru [ư\ hruă phun tơgơi kiăng tơpă. Ơi ia jrao Trần Văn Thông brơi thâo dơ\ng:

 

‘’}ang rơmang bruă hriăng tơgơi kjăp kơ ]ơđai muai khom tơguan tơgơi ]ăt djop kah dưi, juăt `u ]ơđai dơ\ng mơ\ng 12, 13, 14, 15 thun klă hloh.

 

Bơ thun prong laih le\ khăng biă, dưi mơn [ư\ pơkra samơ\ thun blan sui hloh. Juăt `u, hriăng tơgơi dơ\ng mơ\ng 18 truh kơ 24 blan’’.

 

Pha ra hăng gơnam yua pơkra tơgơi arang toh dưm lu wơ\t, hơdră ngă pơ kjăp tơgơi hriăng tơgơi le\ kiăng lơ` kjăp, hiam, tơgơi tơpă.

 

Yua kơ anun, pơsit kơ bruă hriăng tơgơi le\ [ing am^ ama khom lăi pơthâo ană bă thâo hluh laih anun h’^n pran jua.

 

{ing ơi ia jrao kơhnâo kơhnăk bruă pơtô lăi kiăng be\ đuăi mơ\ng tơlơi tơgơi ]ăt đăl, am^ ama ]ơđai khom gleng nao kơ tơlơi suaih pral ană bă dơ\ng mơ\ng tơgơi ]ăt do\ muai aka luh tơgơi ]i ]ăt phrâo, yua dah mông anai yom biă mă `u bơblih tơgơi sô ]ăt tơgơi hle kjăp hlong lar.

 

Pơgang anăm brơi ]ơđai blom mem ]ơđeng tơngan, đul đ^ jơlah. }ơđai ruă jơlan suă jua, khom pơjrao klă, pơgang amăng bah, tơgơi lơ` kơ ]ơđai.

 

Khom nao e\p lăng pơ ơi ia jrao na nao kiăng thâo, 6 blan ha wơ\t e\p lăng tơgơi pioh hmao kru pơkra ming h^ tơdah [uh sat răm laih anun pơjrao hmao kru mơn.

Nay Jek: Pô ]ih hăng pôr

 

PƠGANG TƠLƠI RUĂ KƠC|UNG TƠKAI, TƠNGAN HĂNG MƠBAH

 

- Tơlơi ruă kơc\ung tơkai, tơngan hăng mơbah le\ sa tơlơi ruă kơman tưp kơtang yua kơman Enterovirus ngă.

 

Tơlơi ruă tưp hyu mơ\ng pô anai nao pô adih lơ\m tek rơwek djơ\ mơnuih ruă kah hăng gơnam yua mơ\ng [ing gơ`u, gơnam tam djơ\ kơman mơ\ng ia adung, ia khak, hăng djơ\ ia rơnah pơc\ah mơ\ng mơnuih ruă.

 

- Tơlơi juăt [uh lơ\m djơ\ tơlơi ruă anai le\ duam uh drơi jăn, ruă rơkông đok, [am [ong mơbah, linh, jơlah, bum ia rơnah [ơi plă tơngan, tơkai, tơ-ut hăng [ơi tlôn.

 

- Tơlơi ruă kơc\ung tơkai, tơngan hăng mơbah  hơmâo [ơi djop mơnuih samơ\ juăt [uh lu biă mă `u le\ [ơi [ing c\ơđai mơ\ng 10 thun pơ pơgu\, biă mă `u le\ [ing c\ơđai mơ\ng 5 thun pơ pơgu\.

 

Tơdah [u hmao thâo hăng kaih pơjao, tơlơi ruă anai amra ngă kơtang hu\i rơhyưt biă mă kah hăng ruă amăng dlô, ruă hơtai boh, brah tơso# dưi ngă truh djai mơnuih.

 

- Kiăng kơđiăng pơgang tơlơi ruă kơc\ung tơkai, tơngan hăng mơbah, [ing am^ ama kah hăng mơnuih wai lăng [ing c\ơđai kiăng ngă tui hơdôm mơta tơlơi tui hăng anai:

 

- Rao tơngan rese hăng ia kơ[u klo\ amăng đing ia glăk do\ rô lu wo\t r^m hrơi, biă mă `u hlâo kơ lơ\m [ing ta tơnă asơi mơbai a`ăm, hlâo kơ brơi [ing c\ơđai [ong huă, hlâo kơ pi [ing c\ơđai, tơdơi kơ rai mơ\ng juă glai, tơdơi kơ pơplih bơnal tap eh mơ-a`ă hăng mơnơi brơi [ing cơđai.

 

- Gơnam [ong huă hăng ia mơ`um hơdjă: [ong gơnam tơsă, mơ`um ia laih hơtuk tơsă; gơnam yua lơ\m [ong huă rao rơgoh hlâo kơ mă yua.

 

- {u dưi mah gơnam [ong huă brơi [ing c\ơđai; anăm brơi [ing c\ơđai [ong huă hăng tơngan soh, (blom) mlum ]ơđeng tơngan, ke\ gơnam ngui.

 

- Sut rao  rơgoh na nao [ơi hơdôm anih, gơnam tam juăt tek rơwek djơ\ r^m hrơi kah hăng gơnam djă ngui, gơnam yua hrăm hră hăng ia ]ơ[u tơlo# [udah hơdôm ia ]ơ[u rao juăt yua pơko\n.

 

- Yua sang juă glai agaih, eh hăng ia mơ-a`ă mơ\ng [ing mơnuih ruă kho\m pơ[ut hăng tuh h^ amăng sang juă glai.

 

- Lơ\m [uh [ing c\ơđai tưp tơlơi ruă kho\m ba nao pơkă lăng [ơi sang ia jrao.

 

Siu Đoan: Pô ]ih hăng pôr