Tui hăng mrô rơnoh jŭ yap mơ̆ng Sang bruă pel ĕp tơlơi duăm ruă CDC Dak Lak, mơ̆ng sa čô mơnuih ƀă kman HIV blung a dưi ƀuh lơ̆m thun 1993 truh ră anai, tơring čar Dak Lak, hơmâo truh 2.192 čô mơnuih ƀă kman HIV, amăng anun 1.197 čô dŏ hơdip hăng 518 čô mơnuih djai laih yua tơlơi ruă anai. Ră anai, 15/15 boh tơring glông, plơi prong hăng 179/184 boh să, tơring kual, phường hơmâo mơnuih ruă ƀă kman HIV/AIDS soh.  Plơi prong Ƀuôn Ma Thuôt lĕ anih hơmâo mơnuih ƀă kman HIV lu hloh amăng tơring čar, truh 906 čô mơnuih. Ăt tui hăng anom bruă CDC mơ̆n, amăng tơring čar hơmâo mơnuih ruă HIV/AIDS lu biă mă ñu ƀing mơnuih hơmâo rơkơi ƀudah bơnai, ƀing juăt ngă pơyu pơde ƀă laih, hlong pơƀă glăi kơ pô gơñu đih hrŏm jĕ giăm rơkơi bơnai hăng ƀing gơñ hot jrao ma túy. Amăng anun, ƀing đah rơkơi ƀă HIV/AIDS lu truh rơbêh 70%, đah kơmơi rơbêh 29%. Ơi ia jrao CK I, Huỳnh Thị Hồng Sinh Anom pơhlôm pơgang tơlơi ruă HIV/AIDS mơ̆ng sang bruă pel ĕp tơlơi ruă tơring čar Dak Lak brơi thâo:

“Tơlơi pơhing duăm ruă ƀă kman HIV amăng tơring čar dŏ tơnap tap biă mă. Lăng nao kơ mrô jŭ yap ƀuh rơđah, tơlơi pơhing kman HIV ƀơi tơring čar ăt dŏ đĭ lu tui yua tơlơi pơjĕ rơkơi bơnai, klĕ pơyu pơde ƀing đah kơmơi tơdruă đah kơmơi ƀudah ƀing đah rơkơi  tơdruă đah rơkơi (MSM). Lu biă mă ñu ƀing ƀă tơlơi ruă anai hnơr mơ̆ng 15-49 thun truh rơbêh 98%, jing lu hloh. Ră anai tơlơi pơhing mơnuih ƀôn sang mơ̆ng anih pơkŏn rai dŏ lu tui, laih anun ƀing nao dŏ pơ anih pơkon, jĕ giăm tơdruăƀu rơgoh, ƀu tơpă; bruă krăo lăng, jŭ yap mrô mơnuih ƀă kman HIV amăng tơring čar tơnap, mơnuih ƀă laih đuăi hyu dŏ pơ anih pơkŏn ăt gleh mơ̆n dưi thâo anih gơñu či nao”.

Ayong T.B.V dŏ ƀơi tơring glông Čư̆ Mgar, tơring čar Dak Lak ƀă kman rơbêh 15 thun hăng anai. Dơ̆ng mơ̆ng hrơi phrâo ƀuh ƀă kman, ayong V juăt nao pơkă lăng, hmư̆ ơi ia jrao pơtô brơi mơñum ia jrao tơpă hơnơ̆ng mơtam. Ñu dưi pơjrao hăng ia jrao bong glăi kman virus, anun lĕ ia jrao ARV tañ. Rơbêh 15 thun rơgao mơñum na nao ia jrao anun djơ̆ hrơi blan, rim blan nao pơkă lăng tơlơi ruă HIV/AIDS, mă drah ba pơčrang kman virus laih anun mă ia jrao ARV mơñum djop. Yua ngă tui djơ̆ tơlơi pơtô, pơjrao djơ̆ hăng ơi ia jrao pơtă, drơi jăn ñu, ayong T.B.V anun ăt găng añrăng đôč, ñu dŏ bơnai, bơnai tơkeng ană hăng mă bruă kah hăng arăng mơ̆n. Boh nik ñu bơnai ñu hăng ană ñu huăi ƀă kman HIV ôh mơ̆ng ñu. Hơdor glăi thun blan phrâo ƀă kman, ayong T.B.V lăi:

“Drơi jăn hrŏ kg, rơwang rơweh mơtam, pơai buă, gir ƀong huă djop mơ̆n samơ̆ pran jua ăt ƀu kơtang lơi, kâo nao pơ sang ia jrao pơkă lăng, mă drah pơčrang. Boh tơhnal brơi thâo lĕ, hơmâo kman HIV, kiăng tong ten hloh kơ nao pơ anom bruă pơjrao tơlơi ruă HIV Nha Trang mă drah pơčrang dơ̆ng. Lơ̆m thâo ta djơ̆ kman HIV biă mă laih, kâo ngă tui tơlơi pơjrao djơ̆ hăng anŏ ơi ia jrao pơtô ba, mơ̆ng anun, ăt mơñum ia jrao na nao đôč truh ră anai. Kâo dŏ bơnai hăng tơkeng huăi hơgĕt lơi. Ta hơmâo ƀuh tañ hăng pơjrao hĭ hmao kru ñu huăi ƀă kơ pô pơkŏn ôh, thâo kơ ta pô hơmâo tơlơi ruă ta khom hơmâo hơdră pơhlôm tong ten hŭi ƀă kơ sang anŏ”.

Kiăng thâo drơi jăn ta pô ƀă kman HIV mơ̆n hă, khom nao mă drah pơčrang kman HIV ƀơi djop sang ia jrao hơmâo kơnuih hing ang sit nik. Hrŏm hăng anun, tơdah đing đăo ƀudah kiăng pơgang klă drơịăn pô hăng mơnuih pơkŏn amăn sang anŏ klă ƀiă nao pơčrang drah ĕp kman HIV jing sa tơlơi khom ngă. Thâo tong ten tơlơi anun, anun sit hơmâo mơnuih ƀă kman HIV, amai N.B.L dŏ ƀơi phường Tân Lập, plơi prong Ƀuôn Ma Thuột, tơring čar Dak Lak nao tañ mơtam pơ anom pơhlôm, pơgang kman HIV/AIDS (CDC Dak Lak) pioh ngă tui tơlơi pơtô pơčrâo hăng mă drah pơčrang kman HIV. Amai N.B.L ră ruai:

“Lơ̆m hmư̆ mơnuih amăng sang anŏ ƀă kman HIV, kâo bơngơ̆t biă mă. Mah drơi jăn pô ƀu hơmâo jĕ giăm đơi ôh samơ̆ kiăng pơhlôm hơđong kâo khom nao pơčrang drah đôč. Hlâo adih, kâo dŏ pơmin, dŏ ƀlơ̆ng biă ma hŭi ƀă hĭ kman HIV biă kâo djai yơh. Khă hnun, lơ̆m hmư̆ ƀing ơi ia jrao lăi pơthâo, kâo nao pơčrang drah ƀuh sit nik kâo ƀă HIV, samơ̆ mă ia jrao pơjrao tañ hmao kru, tañ hloh klă hloh yua kơ HIV anai hơmâo laih ia jrao dưi pơgăng glăi ñu kman virus anun, kơnong mơñum ia jrao djop djơ̆ na nao tong ten, tă ăt hơdip, mă bruă kah hăng arăng mơ̆n”.

Mah bruă pơčrang drah HIV tañ ba glăi lu tơlơi klă sit nik, samơ̆ tui hăng mrô jŭ yap, ră anai mrô mơnuih nao pơčrang kman HIV ƀơi Dak Lak lĕ dŏ ƀiă đơi, kơnong amăng 4,9%. Lu kơ mơnuih pơčrang kman HIV lĕ ƀing mơnuih gơñ ma túy, tlâ̆o ma túy, ƀing pơdŏ rơkơi tơdruă rơkơi, bơnai dŏ gơ̆p ñu đah bơnai ƀudah ƀing hơmâo tơlơi ruă pơtŭk hơngơ̆t, mơnuih hơmâo tơlơi ruă ƀă tui jơlan pơjĕ giăm rơgơi bơnai, ƀing brač yua djơ̆ drah hơmâo kman hăng ƀing đah kơmơi pi kian, ană bă mơnuih ƀă kman HIV....Phun ñu mrô mơnuih pơčrang drah HIV ƀiă lĕ yua lu mơnuih aka ƀu thâo tong ten ôh boh yom kơ bruă pơčrang drah hăng pơjrao HIV djơ̆ lăp, aka rong pran jua nao pơkă lăng, pơčrang drah ôh. Lu mơnuih dŏ hŭi, mlâo hŭi arăng dơneh đuăi anun ƀu gưt nao pơčrang drah.

HIV lĕ sa djuai kman virus ngă hrŏ hĭ anŏ kơtang bong glăi hăng kman ruă amăng drơi jăn ană mơnuih, kman virus HIV mut ƀong pơrai hĭ čơđeh asar kơtang amăng drơi jăn, anun sit hơmâo kman duăm ruă ƀă nao ƀu anăm bong glăi ôh, hlong ruă kraih, duăm kơtang, ba truh tơlơi djai mơtam. Yua kơ anun yơh, bruă pơčrang kman HIV tañ lĕ bruă khom ngă. Yua hnun, djop sang bruă, anom bruă brơi pơtô pơblang kơ tơlơi yom bruă pơkă lăng tơlơi suaih pral na nao, biă mă ñu boh tŭ yua sit pơčrang drah kiăng ƀuh kman HIV tañ.Tui hăng ơi ia jrao kơhnăk hơnơ̆ng I-CK I, Hùynh Thị Hồng Sinh, bruă pơčrang kman HIV tŭ yua biă mă, anun lĕ ƀuh tañ pơjrao tañ, mơ̆ng anun kiăng pơhlôm pơgang hlâo hŭi ƀă kơ mơnuih pơkŏn hăng djru ngă pơhrŏ ƀiă prăk pơjrao kơ mơnuih ruă.

HIV/AIDS lĕ tơlơi ruă tưp huĭ rơhyưt bơdjơ̆ nao tơlơi suaih pral, tơlơi hơdip mơnuih ruă. Tơlơi ruă hmâo jơlan gah ngă gah ƀing hlăk ai hăng mrô mơnuih ruă đĭ tañ, biă ñu amăng mơnuih bơnai khăp kơ bơnai, rơkơi khăp kơ rơkơi. Kiăng djru mơnuih ƀôn sang thâo hluh rơđah kơ HIV/AIDS, grŭp čih tơlơi pơhing gah črăn hơdră hmâo laih mông bơră ruai hăng ơi ia jrao CKI Huỳnh Thị Hồng Sinh – Khua Anom pơgang pơgăn HIV/AIDS Anom wai lăng tơlơi duam ruă tơring čar Dak Lak. Rơkâo ơi pang, yă dôn hăng ƀing gơyut hmư̆ hrŏm!

-Rơkâo ơi ia jrao brơi thâo jơlan tưp phun mơ̆ng HIV hăng anô̆ pơdah gah rơngiao lơm hmâo tơlơi ruă?

-Ơi ia jrao Huỳnh Thị Hồng Sinh: HIV lĕ sa djuai kơman ngă prai pran mơnuih ruă. Lơm mut amăng drơi jăn, kơman anai ngă prai asar drah lympho T (anun lĕ sa djuai asar drah kô̆ yôm phăn amăng pran kơdŏng glăi” ngă drơi jăn mơnuih ruă tơdu hăng amuñ hmâo tơlơi ruă tưp gal brơi kơ hơdôm tơlơi ruă gah jơlan ƀong huă kian pruăi ba truh ƀu mơhao ƀong huă, tơdu pran, ñu ngă kơtang ƀơi kơsô̆ ngă drơi jăn tơdu tui ba truh hơdôm tơlơi ruă kơtang hloh hăng hơdai jing rơwang AIDS.

Jơlan lar tưp phun mơ̆ng HIV lĕ jơlan drah (jur drah, hơdôm mơta gơnam ba mut drah kah hăng jrum, klâ̆o ma túy, yua hrŏm jrum klâ̆o, jur drah ƀu rơđah phun akha”; Lar tưp tui jơlan giăm bơnai hăng rơkơi hăng lar mơ̆ng amĭ truh kơ ană.

HIV hmâo 3 rơwang; Sa lĕ rơwang ruă kraih: Lơm ƀă HIV, rơwang ruă kraih ƀơi rơwang blung a truh rơwang tal 12. Lơm anai pô bruă abih bang kah hăng ƀu ƀuh pơdah hơget ôh. Rơwang 2 lĕ rơwang ngă hơgom: ƀơi rơwang anai pô ruă ăt ƀu hmâo pơdah hơget lu mơn, hrơi blan mơ̆ng rơwang anai sui mơ̆ng 8-10 thun. Rơwang 3 lĕ rơwang AIDS: Anai lĕ rơwang mơnuih ruă pơdah abih bang hơdôm tơlơi ruă rơđah kah hăng hơdôm tơlơi ruă bơbrah jing anô̆ gal gluh đĭ kah hăng kơman ƀong ƀơi mơbah, pơtuk hơngơ̆t, kơman ƀong amăng glô, bơbrah klĭ...

-Rơkâo ơi ia jrao brơi thâo kơ mơnuih hơpă tâ̆o hloh nao pơčrang lăng HIV tañ?

-Ơi ia jrao Huỳnh Thị Hồng Sinh: Hơdôm mơnuih tâ̆o hloh nao pơčrang lăng HIV tañ lĕ mơnuih hmâo tơhnal amra ngă kơtang kah hăng tơlơi giăm rơkơi hăng rơkơi, bơnai hăng bơnai ƀudah giăm hăng bơnai đi čơ, mơnuih yua hrŏm jrum tlâ̆o... lĕ hơdôm mơnuih amra ƀă djơ̆ tâ̆o hloh nao pơčrang lăng tañ. Hơdôm mơnuih hmâo tơlơi ruă bơbrah hơtai B, bơbrah hơtai C ƀudah hơdôm mơnuih ruă pơtruk hơngơ̆t, đah kơmơi pi kian. Abih bang hơdôm mơnuih anun tâ̆o hloh nao pel ĕp lăng kiăng thâo tơlơi ƀă HIV pioh pơjrao jai tañ hloh klă hloh.

-Lom pơčrang lăng hăng hmâo bôh tơhnal ƀă HIV, pô ruă amra dưi lăi pơthâo hăng pơjrao hiưm ñu ơi ia jrao?

-Ơi ia jrao Huỳnh Thị Hồng Sinh: Lơm pơčrang bôh tơhnal ƀă HIV, mơnuih ruă amra dưi hmâo ơi ia jrao lăi pơthâo. Bruă lăi pơthâo yôm phăn biă, lơm hmâo bôh tơhnal, pô ruă kah hăng abih bang hlơi hlơi leng kơ ƀu mơ-ak pran jua, djơ̆ stress kơtang biă. Lơm anai, bruă lăi pơthâo jing yôm phăn biă. Pô ruă amra dưi lăi pơthâp kơ tơlơi ƀă HIV mơ̆ng pô hăng amra dưi pơtô brơi rơđah tơlơi ruă ƀă mơ̆ng pô kơ bơnai, rơkơi ƀudah pyu pơde, gơyut tlâ̆o jrao gơñ hăng pô ƀudah ană bă. Tơdơi kơ anun, ơi ia jrao amra pơtô brơi pô ruă pơjrao. Lơm pơjrao, pô ruă amra dưi lăi pơthâo brơi hơdôm tơlơi pơkă lơm mơñum ia jrao yua kơ pơjrao HIV lĕ jrao yua truh kơ djai, pô ruă khom ruah mă jrao lăp djơ̆ hăng pô, gêh gal hloh brơi kơ mơnuih ruă pioh mơnuih ruă huăi bit mơñum jrao. Lơm mơñum jrao pơjrao HIV, pô ruă khom mơñum djơ̆ mông, djơ̆ rơnoh pơkă, djơ̆ hrơi pơkă na nao.

-Lơm pơjrao HIV, pô ruă kiăng đing nao tơlơi hơget, ơi ia jrao?

-Ơi ia jrao Huỳnh Thị Hồng Sinh: Tơlơi pơjrao HIV yôm phăn biă yua kơ tơdah pô ruă ƀu mơñum ia jrao amra ƀu sit dong tah. Yua anun, lơm ơi ia jrao lăi pơthâo, pô ruă khom nao pel ĕp djơ̆ hrơi pơkă pioh dưi mă ia jrao djơ̆ djop mrô. Dua lĕ pô ruă khom pơčrang lăng rim tal pioh lông lăng pô ruă hmâo tơdu bôh ƀleh mơn yua kơ jrao pơjrao HIV ba truh tơdu bôh ƀleh lu biă, yua anun pô ruă khom đing nao tơlơi anai, hrŏm hăng anun pơčrang lăng pơđoh kơman 1 thun 1 wot pioh pơsit bôh tơhnal pơjrao lăng pô ruă mơñum ia jrao sit mơn. Hrŏm hăng anun, pô ruă khom ƀong huă djop, mơñum ia djop mrô, djơ̆ hrơi blan pơkă.

          Bơni kơ ih ơi ia jrao!