Kơñĭ klĭ ƀơi čơđai nge lĕ nam ruă ƀơi klĭ kliang (juăt ƀuh ƀơi ƀô̆ mơta hăng đơr hơr drơi jăn), lăk mơta čơđai ƀuh kơñĭ. Ba truh tơlơi anai  lĕ yua đĭ tui ia bilirubin – anai lĕ ia tơbiă rai lơm kơtăk drah pơčah. Ƀơi čơđai nge, tơlơi hơdip kơ drah ƀiă hrơi pơhmu hăng mơnuih pơprong, lơm kơtăk drah pơčah ngă tơbiă ia kơñĭ ƀơi klĭ, ia anai amra ngă tơbiă rai eh hăng ia mơañă kơ ƀing čơđai.

Kơñĭ klĭ ƀơi čơđai nge ăt dưi ĕp ƀuh ƀơi anăp mơn lơm pơñen nao drơi jăn ƀing čơđai. Samơ̆ tơdah ƀu đing nao, ƀu kiăo tui lăng, ƀing amĭ ama čơđai amra ƀu ƀuh ană bă ruă kơñĭ klĭ truh hrơi ba nao khăm kah thâo. Tui hăng amai H’Hoai Niê (29 thun) dŏ ƀơi plơi prong Buôn Hồ, tơring čar Dak Lak tui anun mơn. Amai H’Hoai mưn amăng hlung pruăi phara anun lơm truh hrơi tơkeng, hơmâo ơi ia jrao rơkâo ba nao sang ia jrao tơring čar kiăng kơ breh. Ñu ba nao đih pơ anih tơkeng, sang ia jrao Thiện Hạnh hăng tơkeng sa čô čơđai đah kơmơi tơdơi anun. Tơdơi kơ tơkeng, yua kơ đing nao bơwih brơi amĭ, sang anŏ ƀu thâo čơđai nge ruă kơñĭ klĭ, truh hrơi ơi ia jrao pơčrang lăng kah ƀuh čơđai ruă kơñĭ klĭ hăng rơkâo pơčrang hăng apui kiăng pơjrao brơi. Amai H’Hoai Niê brơi thâo, wa ñu lăi pơthâo hăng kâo, ñu ƀuh klĭ ană kơñĭ samơ̆ ƀu pơmĭn anai lĕ tơlơi ruă kơñĭ klĭ.

Ăt kar kăi tui anun mơn, anai lĕ amai Đàm Thị Sinh (33 thun) ƀơi tơring glông Krông Nô, tơring čar Dak Nông. Anai lĕ tal 3 ñu ƀă anăn samơ̆ amai Sinh ƀu thâo tơlơi ruă kơñĭ klĭ ƀơi čơđai nge. Lơm čơđai hơmâo ơi ia jrao khăm hăng pơčrang lăng ƀuh ruă kơñĭ klĭ, ñu ăt bơngŏt mơn. Samơ̆ tơdơi kơ hơmâo tơlơi črâo ba, pơjrao tơlơi ruă hăng bruă pơčrang hăng apui kơđen, ruă kơñĭ klĭ ƀuh plai ƀiă tong ten. Amai Đàm Thị Sinh brơi thâo:

“Tơdơi kơ tơkeng 2 hrơi, ơi ia jrao nao khăm ƀuh ană ruă kơñĭ klĭ yua anun ba nao kiăo tui lăng yôm kiăng pơčrang hăng apui kơđen. Lơm anun kâo ăt bơngŏt mơn, hŭi ñu ruă kơtang. Samơ̆ ơi ia jrao lăi ñu plai ƀiă yơh hăng him lăng hrơi anai dưi glăi pơ sang”.

Ruă kơñĭ klĭ ƀơi čơđai nge juăt ƀuh dua mơta, anun lĕ yua drơi jăn, arăng juăt iâu lĕ ruă kơñĭ klĭ rơnang hăng kơñĭ kli yua tơlơi ruă, arăng juăt iâu lĕ ruă kơtang. Kơñĭ klĭ yua drơi jăn pơplih juăt ƀuh anun lĕ: kơñĭ klĭ tañ mơng 1-2 hrơi blung a tơdơi kơ tơkeng; amra lar hyu đơr hơr drơi jăn, mơng ƀô̆ mơta, tơkai, plă tơkai; laih dong ƀuh pit na nao, ƀu gưt mơmem ƀudah sa, dua čô čơđai kơañăk drơi jăn, ngă gơgrong drơi. Lăi nao anŏ hŭi rơhyưt mơng tơlơi ruă kơñĭ klĭ, ơi ia jrao Trần Thị Mỹ Giêng, Khua anom pơjrao brơi čơđai muai, sang ia jrao Thiện Hạnh brơi thâo:

“Hăng tơlơi ruă kơñĭ klĭ, juăt ƀu kiăng pơjrao brơi ôh, ơi ia jrao kơnong črâo brơi kiăng čơđai mơmem na nao, ƀuh čơđai eh mơañă huăi hơget dưi yơh. Bơ hăng tơlơi ruă kơñĭ klĭ kơtang ta kiăng pơjrao brơi, bruă pơjrao brơi juăt lĕ pơčrang hăng apui kơđen ƀudah hlong hĭ drah hăng ƀing čơđai ruă kơtang. Tơdah ruă kơñĭ klĭ kơtang ƀu pơjrao brơi amra hŭi rơhyưt biă mă, Ƀing ta ăt thâo laih ruă kơñĭ klĭ yua ia bilirubin amăng drah đĭ kơtang, lơm anun ñu đĭ kơtang đơi rơngiao kơ pran ngă tơbiă đuăi mơng drơi jăn čơđai, ñu amra mut nao amăng drah dlô, amăng hruh dlô, ngă bơdjơ̆ sat nao ară dlô, ƀudah arăng juăt iâu lĕ ruă kơñĭ klĭ ngă wing tơdơi anai.

Ƀơi sang ia jrao Thiện Hạnh, tui jŭ yap, hơmâo giăm 75-80% mrô čơđai truh ha blan ruă kơñĭ klĭ, mrô anai lu ƀiă hăng čơđai phrâo tơkeng. Lơm anun, ruă kơñĭ klĭ lơm drơi jăn pơplih, kiăng pơjrao mơng 20-30%. Lơm kiăo lăng, tañ ƀuh bruă pơjrao brơi lêng kơ ba glăi tŭ yua klă hloh, čơđai dưi glăi pơ sang tơdơi kơ 2-3 hrơi pơjrao.

Klĭ kơñĭ lĕ tơlơi ruă juăt bưp ƀơi ană nge, khă lu sang anô̆ akă thâo rơđah rơnoh huĭ rơhyư̆t mơ̆ng tơlơi ruă anai. Kiăng hmâo dong bôh thâo bơwih brơi kơ ană nge klĭ kơñĭ, hơdư̆ ƀiă hơdôm tơlơi soh glăi mơ̆ ƀing amĭ ama ană nge glăk juăt bưp lơm pơjrao brơi ană nge klĭ kơñĭ, grŭp mơnuih čih črăn hơdră anai hmâo mông pơră ruai dong hăng ơi ia jrao Trần Thị Mỹ Giêng, Khua Anom pơjrao tơlơi ruă čơđai muai, Sang ia jrao prong Thiện Hạnh. Rơkâo ơi pang, yă dôn hăng ƀing gơyut hmư̆ hrŏm!

 -Ơ ơi ia jrao! Ană nge hmâo tơlơi ruă klĭ kơñĭ juăt ñu truh hrơi tal hơpă tơdơi kơ tơkeng? Gru nam ƀuh rơđah hiưm ñu?

Ơi ia jrao Trần Thị Mỹ Giêng: Klĭ kơñĭ lĕ tơlơi ruă juăt bưp ƀơi ană nge. Hmâo truh 3/4 mrô ană nge djop blan klĭ kơñĭ. Klĭ kơñĭ anai juăt hmâo mơ̆ng hrơi tal 3, 4 tơdơi kơ tơkeng, hăng ană nge djop blan, hăng ană nge tơkeng akă djop blan thơ amra brơi ƀuh tañ hloh. Anô̆ brơi ƀuh, blung a ană nge kơnĭ klĭ ƀơi ƀô̆, anai lĕ anô̆ pơdah amuñ ƀuh hloh, ăt rơnoh rơnang hloh. Tơdơi kơ anun rơnoh kơñĭ klĭ amra đĭ tui ƀơƀrư̆, trun ƀơi tơda, ƀơi phun asăt, bôh pơtih tơkai hăng plă tơkai.

Klĭ kơñĭ hmâo 2 mơta. Klĭ kơñĭ yua kơ hơnong hmâo mơ̆ng ñu, ƀudah iâo lĕ kơñĭ klĭ rơnang hăng kơñĭ klĭ hmâo tơlơi ruă, dô̆ iâo lĕ klĭ kơñi kơtang. Gah anô̆ kiăng thâo, hăng klĭ kơñĭ hơnong hmâo lĕ, ñu pơdah hơdôm mơta phrâo lăi ƀơi ngŏ, anun lĕ pơphun hơđuh đĭ mơ̆ng hrơi tal 3, 4 tơdơi kơ tơkeng, dua lĕ rơnoh kơñĭ klĭ rơnang kơnong kơ ƀơi ƀô̆, tơda hăng ƀơi dlông phun asăt đĭ hăng dlông. Rơngiao kơ klĭ kơñĭ, ană nge ƀu hmâo anô̆ pơdah gah rơngiao hơpă phara ôh kah hăng pit ƀu hơdor yŭ ngŏ, lui mem, pơ-iă drơi jăn, kơƀah drah, hơtai, la prong. Hmâo dong lĕ rơnoh kơñĭ klĭ ƀu lar hyu tañ ôh mă mơ̆ng hrơi hlâo truh hrơi tơdơi, bơhmutu ñu hrơi hlâo kơnong kơ ƀơi ƀô̆, samơ̆ hrơi tơdơi lar trun ƀơi tơkai, tui anun ƀu iâo kơñĭ klĭ hmâo hơnong ñu dong tah. Kơđai glăi, kơñĭ klĭ mơ̆ hmâo hơdôm tơlơi hơpă pơkon rơngiao kơ hơdôm tơlơi hơget phrâo lăi anun lĕ kơñĭ klĭ, kơñĭ klĭ yua hmâo tơlơi ruă, bơhmutu ñu klĭ kơñĭ tañ amăng rơwang mơ̆ng 1-2 hrơi blung a tơdơi kơ tơkeng; rơnoh kơñĭ klĭ lar hyu tañ, mơ̆ng ƀô̆ truh bôh pơtih, tơkai, plă tơkai; kơñĭ klĭ nao hrŏm hăng pit na nao, lui mem ƀudah sa dua ană nge kơañăk, grun drơi jăn thơ, anun lĕ kơñĭ klĭ hmâo bơdjơ̆ nao laih glô ană nge.

-Kơñĭ klĭ hmâo hơnong ñu juăt hmâo tơdơi kơ tơbiă mơ̆ng sang ia jrao, hăng hơdôm mơnuih tơkeng klă mơñă thu, tui anun hơbin kiăng ba nao ană nge pel ĕp lăng?

 Ơi ia jrao Trần Thị Mỹ Giêng: Juăt ñu, kơñĭ klĭ hmâo hơnong ñu amra hlao hĭ tơdơi kơ 2 rơwang hrơi tơjuh hăng ană nge djop blan, ană nge ƀu djop blan thơ tơdơi năng ai ñu 3 rơwang hrơi tơjuh. Tơdơi kơ 3 rơwang hrơi tơjuh mơ̆ ƀu abih kơñĭ klĭ thơ iâo lĕ kơñĭ klĭ sui hăng tâ̆o hloh ba ană nge nao pel ĕp lăng. Ƀudah hmâo ană nge đa hmâo tơlơi kơñĭ klĭ rơnang, kơnong ƀơi ƀô̆ samơ̆ tơdơi kơ glăi pơ̆ sang lĕ kơñĭ klĭ tañ lar hyu, trun rơgao phun asăt, truh tơkai, plă tơkai ăt khom nao pel ĕp lăng mơn ƀudah kơñĭ klĭ nao hrŏm kah hăng mem ƀiă, lui mem, tơglăk ia tơsâo ƀudah hmâo hơdôm gru nam mơ̆ sang anô̆ ƀuh ƀu hơđong pran jua lĕ tâ̆o hloh ba nao pơ̆ ơi ia jrao.

-Sa dua čô amĭ ama ană nge hmâo hơdră pơjrao tơlơi ruă kơñĭ klĭ tui tơlơi pô thâo. Amăng anun, lu biă ñu lĕ phang pơ-iă. Ơi ia jrao pơsit hiưm hơpă kơ hơdră pơjrao anai?

Ơi ia jrao Trần Thị Mỹ Giêng: Kah hăng abih bang ƀing amĭ ama ană nge lăi lĕ kơñĭ klĭ lĕ tơlơi juăt bưp ƀơi ƀing čơđai hăng leng kơ rơnang, ƀu kiăng pơjrao ôh. Ƀing ană nge hmâo lăi pơthâo pơčrang apui kơđen pơjrao pơtuk ăt lăi mơn ƀu kiăng đơi ôh, tơlơi ruă amra abih mă ƀudah kơnong kơ kiăng phang pơ-iă, mơñum ia jrao rok kyâo thơ amra abih. Hăng anai lĕ hơdôm tơlơi pơmin soh prong biă, truh kơ ră anai mơnuih ăt juăt bưp mơn. Gah tơlơi soh tal sa, phang pơ-iă pioh abih kơñĭ klĭ, anai lĕ tơlơi pơmin sô hơđăp, phang pơ-iă ƀu abih kơñĭ klĭ, yua kơ bơngač apui kơđen pơčrang pơjrao kơñĭ klĭ lĕ bơngač mơtah hmâo rơnoh bơngač lăp djơ̆, bơ̆ amăng bơngač pơ-iă yang hrơi lĕ hmâo lu djuai pơ-iă bơngač, lu rơnoh pơčrang, amăng anun dô̆ hmâo ară mriah, ară UV amra ngă bơdjơ̆ nao klĭ kliăng, ngă răm klĭ hăng ră anai arăng kơsem min ăt brơi ƀuh mơn phang pơ-iă yang hrơi ƀu ngă tơdu tơlơi ruă kơñĭ klĭ ôh.

Tơlơi soh tal 2 lĕ sa dua čô mơnuih rŏng blơi mă apui kơđen pơčrang pơjrao brơi kơ čơđai mua ƀơi sang mơ̆ ƀu kiăng nao pơ̆ sang ia jrao ôh. Ră anai ƀơi anih anom sĭ mơdrô ăt hmâo sĭ lu mơn, đa blơi tui jơlan online. Apui kơđen gah anom ia jrao pioh pơčrang kah hăng ơi ia jrao phrâo lăi lĕ khom hmâo rơnoh pơčrang lăp djơ̆, yap wot djuai apui, rơwang pơčrang ăt khom djơ̆ mơn, lơm pơčrang khom gôm mơta hăng buh ƀỉm kơ ană nge pioh huăi ngă bơdjơ̆ nao mơta ăt kah hăng ƀơi kuang buang ană nge. Lơm pơčrang khom đing nao lăng pơañen yua kơ sa dua čô ană nge amra ngă uai klĭ, khôt ia, nao juă glai ƀu khuă ôh, anun lĕ anô̆ bơdjơ̆ nao gah tlôn mơ̆ng bruă pơčrang apui, khom lăng tui klă.

Tơlơi soh tal 3 lĕ pô sang pơmin ƀong mơñum mơ̆ng pô amĭ amra ngă kơñĭ klĭ kơ ană, bơhmutu ñu tơdơi kơ tơkeng pô amĭ juăt ƀong kơñĭt, ƀong gơnam ƀong hmâo ia kơñĭ hăng lơm ană nge kơñĭ klĭ thơ gơñu lăi anun lĕ yua kơ bruă ƀong huă mơ̆ng pô amĭ. Tơlơi anun ƀu djơ̆ abih bang mơn. Ơi ia jrao pơtă na nao ƀing amĭ tơkeng ană ƀong huă djop gơnam ngă bơbuă hăng kơñĭ klĭ ƀơi ană nge hmâo bôh than ba truh lĕ asar gar drah pơčah kah hăng ƀơi ngŏ hmâo pơblang, ƀu djơ̆ yua gơnam ƀong mơ̆ng pô amĭ ôh.

-Ră anai hmâo hơdôm bruă pơjrao hơpă pioh kơ tơlơi ruă kơñĭ klĭ ƀơi ană nge mơn. Anô̆ sit ñu hiưm hơpă? Hăng tơlơi ruă kơñĭ klĭ amra dưi pơhlôm hlâo mơn ơ ơi?

Ơi ia jrao Trần Thị Mỹ Giêng: Ră anai hmâo 2 jơlan gah pơjrao kơñĭ klĭ hmâo hơđăp mơ̆ng ñu dưi hmâo bruă ia jrao tŭ yap, sa lĕ pơčrang apui kơđen, dua lĕ pơplih drah.

Lăi kơ bruă pơplih drah, lơm mơ̆ mrô kơñĭ klĭ amăng drah đĭ lu rơgao đơi mơ̆, bruă pơčrang apui ƀu ngă tơdu hmao tlôn thơ khom pơplih drah. Anun lĕ ta jur nao sa mrô drah amăng drơi jăn, pơđoh tơbiă sa mrô drah hăng bôh than ngă hiưm hơpă kiăng kơ hrŏ trun rơnoh kơñĭ klĭ amăng drah tañ hloh tơdah dưi. Bôh nik ñu ƀu hmâo lu mơn ană nge hmâo tơlơi tui anai, kơnong kơ mă yua kơ ƀing ană nge kơñĭ klĭ kơtang amăng hơdôm mông blung a tơkeng ƀudah kơñĭ klĭ pơphun pơplih bơdjơ̆ nao glô. Tơdah ƀing ta ruah mă tañ mơ̆ng hơdôm hrơi tơdơi kơ tơkeng, lăng tui, pel ĕp rim hrơi thơ kah hăng abih bang ƀu bưp tơlơi ruă kraih anai ôh.

Jơlan gah tal 2 lĕ pơčrang apui kơđen kơñĭ klĭ. Ră anai hmâo apui kơđen sa mơta, kơđen 2 mơta tui hluai tơlơi ruă tơdu ƀudah kơtang mơ̆ng ană nge. Pơčrăng apui kơđen lĕ yua bơngač rơđah mơtah, hăng ară pơčrang lăp djơ̆, ƀơi rơwang 30-40cm hăng drơi jăn ană nge. Lơm pơčrang apui khom gôm mơta hăng buh ƀĭm pioh pơgang mơta hăng kuăng buang. Biă ñu lơm pơčrang apui kơđen khom brơi ană nge mem lu, pioh ană nge pơđoh tơbiă klĭ kơñĭ tui jơlan juă glai, ia mơñă, yua kơ ană nge hơpă mơ̆ mem ia tơsâo ƀiă thơ tơlơi ruă ñu amra sui hlao hloh ƀiă. Amăng dua jơlan gah pơjrao kơñĭ klĭ lĕ pơčrang rơđah lĕ jơlan gah amuñ hăng pơhlôm hloh, rơgêh mơ̆ tŭ yua tañ, tơdơi năng ai ñu rơbêh kơ 10 mông pơčrang apui thơ anô̆ kơñĭ klĭ amra pơđoh tơbiă klă.

Ƀing ta kơnong kơ pơhlôm hlâo kơñĭ klĭ hăng mơnuih amra hmâo, anun lĕ ƀing čơđai tơkeng rai akă djop blan. Yua kơ kah hăng abih bang ană nge tơkeng akă djop blan leng kơ hmâo kơñĭ klĭ, yua anun ơi ia jrao juăt pơtô brơi pơčrang apui kơđen tañ brơi kơ ƀing ană nge tơkeng akă djop blan, pơphun mơ̆ng hrơi tal 2 tơdơi kơ tơkeng. Tơdah ană nge ƀu djơ̆ hăng djuai drah pô amĭ dong.

Bruă pơgang hlôm hlâo tơlơi ruă kơñĭ klĭ lĕ biă ñu ruah mă, thâo tañ hăng pơjrao hmao tlôn. Yua kơ anai lĕ dưi pơjrao, anun bruă pơhlôm hlâo mơ̆ng amăng kian amĭ jing kiăng biă.

-Bơni kơ hơdôm tơlơi pơhing lăi nao kơ tơlơi suaih pral tŭ yua mơ̆ ơi ia jrao phrâo lăi pơthâo./.