Tơlơi ruă mơañă ƀlĕ ia sik hơmâo 2 type, anun lĕ ruă mơañă ƀlĕ ia sik type 1 hăng type 2. Lu mơnuih ruă mơañăm ƀlĕ ia sik type 2. Anai lĕ tơlơi ruă sui hrơi juăt ƀuh biă mă, hăng mrô mơnuih djai ăt lu, dong tal 3 amăng rŏng lŏn tơnah, kiăo tui tlâo ruă bơbrah asar hăng hơtai boh. Việt Nam dong amăng hơdôm hơdôm boh dêh čar hơmâo mrô mơnuih ruă lu hloh, sit biă ñu hăng ƀing hlăk ai. Tui mrô jŭ yap, ƀơi Việt Nam, ră anai hơmâo giăm 3,5 klăk čô mơnuih ruă mơañă ƀlĕ ia sik, giăm 10 wŏt pơhmu hăng 10 thun hlâo anun hăng him lăng mrô anai amra đĭ tui 6,1 klăk amăng thun 2040. Amăng 10 thun, mrô mơnuih ruă mơañă ƀlĕ ia sik ăt đĭ mơng 7,7% truh 14%. Ƀơi Dak Lak, tui mrô jŭ yap mơng anom bruă wai pơgang tơlơi duam ruă tơring čar, yap truh blan 10/2024, hơmâo giăm 30.900 čô mơnuih ruă mơañă ƀlĕ ia sik glăi kiăo tui lăng, pơjrao brơi ƀơi hơdôm boh sang ia jrao amăng tơring čar. Kơnong 9 blan thun 2024, hơmâo 2.570 čô mơnuih ruă phrâo. Tui tơlơi sit nik, abih bang mơnuih ruă mơañă ƀlĕ ia sik tañ ôh yua anun ngă ruă kơtang tui, truh hrơi mưn tong ten, tơlơi ruă kơtang biă yơh, đa ƀuh hơdôm tơlơi ngă hŭi rơhyưt pơkŏn dong. Ơi ia jrao Nguyễn Thị Thời, anom pơjrao tơlơi duam ruă djop mơta sang ia jrao prong kual Dap kơdư brơi thâo.

“Tơlơi ruă mơañă ƀlĕ ia sik type 2 juăt ƀuh amăng djop hnưr, samơ̆ lu hloh lĕ hăng ƀing mơnuih 40 thun pơ glông. Samơ̆, tui tơlơi hơdip phrâo ră anai, hăng gơnam ƀong, tơlơi juăt phrâo, ƀu bơrơguăt drơi jăn ngă tơlơi ruă mơañă ƀlĕ ia sik type 2 glăk ƀuh lu ƀơi ƀing mơnuih dŏ glăi ai. Ƀơi sang ia jrao prong kual Dap kơdư, ƀing mơnuih ruă mơañă ƀlĕ ia sik juăt ba nao sang ia jrao lơm ruă kơtang laih hăng lu anŏ hŭi rơhyưt bơdjơ̆ nao drơi jăn. Ƀing mơnuih ruă hơmâo hơdôm anŏ hŭi rơhyưt lĕ ƀing mơnuih ƀu nao khăm tui tơđar hăng lơm mưn ruă, tơlơi ruă kơtang laih”.

Ruă mơañă ƀlĕ ia sik ƀu pơjrao brơi hmao tlôn amra ba truh hơdôm tơlơi hŭi rơhyưt phara amăng drơi jăn, bơdjơ̆ nao kơtang tơlơi suaih pral.

Sui mơng anai 3 thun, ơi L.V.P (66 thun) dŏ amăng tơring glông Krông Ana, tơring čar Dak Lak ƀuh kơdol ară drah yua anun sang anŏ ba nao pơjrao ječ pơ sang ia jrao prong kual Dap kơdư. Ƀơi anai, lơm pơčrang lăng, sang anŏ hơmâo ơi ia jrao lăi pơthâo pô anai ruă mơañă ƀlĕ ia sik, ba truh tơdŭ hơtai boh, ngă kơdol ară drah. Mơng anun truh ră anai pô anai lêng kiăo pơjrao tơlơi ruă mơañă ƀlĕ ia sik kơtang ngă kơ drơi jăn ƀu-ai buai. Ayong Lê Văn Trường, ană ơi L.V.P brơi thâo:

“Sui mơng anun 3 thun, ama kâo ăt suaih pral dưi ngă djop mơta bruă. Samơ̆, tơdơi kơ ƀuh ñu rơbuh đih yua kơdol ară drah, ba nao sang ia jrao khăm, ơi ia jrao pơčrang lăng ƀuh ruă mơañă ƀlĕ ia sik. Tơdơi kơ pơjrao giong hăng glăi pơ sang, rĭm hrơi ñu lêng kơ mơñum jrao Insulin tui tơlơi črâo ba mơng ơi ia jrao. Samơ̆, tơdơi anun ñu tơdu ară drah, sang anŏ ba nao pơ sang ia jrao pơjrao hăng anai lĕ tal 3 ñu ba nao pơjrao yua tơdu ară drah, ƀuh ñu jai hrơi ƀu-ai buai. Kâo lăng tơlơi ruă mơañă ƀlĕ ia sik hŭi rơhyưt biă mă, tơlơi ruă anai mơnuih ruă jai hrơi ƀu-ai. Lơm ruă mơañă ƀlĕ ia sik amra ƀuh hơdôm tơlơi ruă pơkŏn dong, kah hăng ama kâo rĭm wŏt ba nao pơ sang ia jrao khăm ƀuh dong sa tơlơi ruă phrâo. Truh ră anai glăk pơjrao ruă dlô yua rơbuh đih, ruă mơañă ƀlĕ ia sik, ruă boh ƀleh”.

Tơlơi ruă mơañă ƀlĕ ia sik lĕ tơlơi ruă sui thun, mơnuih ruă ăt amra ƀu hơmâo jrao pơjrao suaih mơtăm, mơnuih ruă khŏm yua jrao na nao hăng kiăng ngă tui tơlơi kŏm amăng tơlơi hơdip hăng mơñum ƀong, tơpư̆ lư̆ kiăng pơhlôm brơi ară drah. Lơm glăk pơjrao tơlơi ruă mơañă ƀlĕ ia sik, kiăng mơñum jao djơ̆ tơlơi črâo ba mơng ơi ia jrao, anai lĕ sa amăng hơdôm hơdră yôm phăn, pơgôp ngă hơđong ară drah. Mơnuih ruă mơañă ƀlĕ ia sik ƀu dưi pơplih mă pô bruă mơñum jrao ƀudah lui mơñum jrao. Bruă mơñum jrao tui hor amra ba truh tơlơi sat ƀudah ngă tơdu ară drah brơi mơnuih ruă, kah hăng ngă bơdjơ̆ nao hơtai, boh ƀleh, đa ngă ruă boh ƀleh yua mơñum jrao ča čot bơdjơ̆ nao tơlơi suaih pral. Hluh rơđah hơdôm tơlơi tui anun lơm ƀuh amĭ ruă mơañă ƀlĕ ia sik, sang anŏ amai H’Toen Niê (dŏ amăng phường Tân Lập, plơi prong Buôn Ma Thuột, tơring čar Dak Lak) pơplih tlâ̆o brơi ia jrao kơ amĭ djơ̆ hrơi mông hăng djơ̆ jrao, laih dong mă yua hơdôm ia jrao tui tơlơi črâo ba mơng ơi ia jrao, ƀu yua hơdôm jrao tui phiăn juăt ča čot kiăng pơjrao brơi. Amai H’Toen Niê brơi thâo:

“Amĭ kâo anăn H’Brét Niê, thun anai 68 thun, sui mơng anai 5 thun, amăng sa wŏt ruă hơtai boh ba nao pơjrao ječ pơ sang ia jrao, lơm pơčrang lăng ƀuh ñu ruă mơañă ƀlĕ ia sil. Yua kơ ruă mơañă ƀlĕ ia sik ngă mơta ñu lăng hyu bơbrui. Hơdôm blan anai, ñu ƀuh ruă boh ƀleh hăng kơsô̆ dong. Tơdơi kơ ƀuh ruă boh ƀleh, ƀuh ñu ruă kơtang ƀiă hăng drơi jăn ƀu-ai buai. Amĭ kâo dong mơng hrơi ñu ruă mơañă ƀlĕ ia sik ăt blơi jrao hăng mơñum djơ̆ tơlơi črâo ba mơng sang ia jrao mơ̆ ƀu mơñum jrao ča čot ôh hăng tui tơlơi pơkă rĭm blan ñu amra nao khăm sa wŏt kiăng pơhlôm brơi tơlơi suaih pral”.

Ruă mơañă ƀlĕ ia sik lĕ tơlơi ruă ngă pơplih ia amăng drơi jăn lơm hormone insulin kơƀah ƀudah ƀu bơdjơ̆ nao amăng drơi jăn, pơdah rơđah lơm ia sik amăng drah lêng đĭ kơtang. Hăng mơnuih ruă mơañă ƀlĕ ia sik tuýp 1, lơm ƀă tơlơi ruă, mơnuih ruă amra ƀuh hơmâo nam ruă yua kơƀah hormone insulin yua mơnuih ruă juăt mơañă lu, mơañă amăng mơmŏt mlăm hăng mơñum lu ia. Bơ hăng mơnuih ruă type 2, hơdôm nam ruă juăt hơgŏm amăng sui hrơi, đa mơnuih ruă ƀuh lơm nao khăm yua ruă pơkŏn hăng tơlơi ruă juăt ƀuh lơm ƀuh hơdôm nam ruă mơng tơlơi ruă mơañă ƀlĕ ia sik. Ơi ia jrao Nguyễn Thị Thời-Anom pơjrao tơlơi ruă djop mơta sang ia jrao prong kual Dap kơdư brơi thâo dong:

“Nam ruă mơng tơlơi ruă mơañă ƀlĕ ia sik type 2 hơmâo hơdôm nam bruă kraih hăng ruă sui thun. Lơm ruă kraih, mơnuih ruă ba nao pơ sang ia jrao lơm pô anai djai huăt yua ngă kơtang ram hyu ƀudah toan ceton yua ruă ruă mơañă ƀlĕ ia sik. Bơ hơdôm nam ruă sui thun, hŭi rơhyưt hloh lĕ bơdjơ̆ nao hơtai boh, mơnuih ruă amra kơdol drah amăng hơtai boh, ngă kơdol drah amăng dlô, laih dong bơdjơ̆ nao hơdôm anih pơkŏn dong anun lĕ ngă mơta ƀu rơđah, ngă bum mơta, ruă boh ƀleh ƀudah mơnuih ruă hơmâo hơdôm nam ruă gah rơngiao hruh dlô ngă añrŏn, ruă, bơbrah. Ƀơi sang ia jrao hơmâo laih lu mơnuih ruă khŏm trơ̆i hĭ tơkai tơngan yua hơdôm nam ruă mơng ruă mơañă ƀlĕ ia sik”.

Ruă mơañă ƀlĕ ia sik lĕ tơlơi ruă hŭi rơhyưt, ba glăi lu tơlơi hŭi rơhyưt, yua anun, mơnuih ƀôn sang anăm pơtah hơtai mơ̆ kiăng ngă tui hơdôm hơdră pơgang. Kiăng tañ ƀuh tơlơi ruă mơañă ƀlĕ ia sik, ƀing mơnuih kiăng nao khăm tui tơđar hơmâo: Mơnuih amăng sang anŏ hơmâo laih mơnuih ruă mơañă ƀlĕ ia sik; mơnuih rơmông plin; ruă kơtăng ară drah; mơnuih glông drah lu mơmuă; mơnuih pơ glông 45 thun; sit biă ñu, ƀing mơnuih kơdol glông ară drah kiăng nao pơčrang lăng glông ară na nao tui tơđar mơng 3-6 blan 1 wŏt kiăng pơhlôm brơi tơlơi suaih pral kơ ta pô.

Ruă mơñă pơđoh tom ia sik lĕ tơlơi ruă lok nao lok rai ba truh lu tơlơi sat mơ̆ng ñu bơdjơ̆ nao tơlơi suaih pral, tơlơi hơdip pô ruă. Tơlơi ruă glăk hmâo jơlan gah ngă ƀơi hlăk ai hăng mrô mơnuih ruă jai lu tui. Kiăng djru mơnuih ƀôn sang thâo rơđah hloh dong kơ tơlơi ruă mơñă pơđoh tom ia sik, grŭp mơnuih hyu mă tơlơi pơhing phrâo gah črăn hơdră hmâo bơră ruai nao rai dong hăng ơi ia jrao Nguyễn Thị Thời - Anom pơjrao tơlơi ruă amăng lăm drơi jăn Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư.

-Rơkâo ơi ia jrao brơi thâo tơlơi ruă mơñă pơđoh tom ia sik type 2 hiưm ñu? Bôh than ba truh hăng anô̆ pơdah gah rơngiao hmâo tơlơi ruă?

-Ơi ia jrao Nguyễn Thị Thời: Tơlơi ruă mơñă pơđoh tom ia sik type 2 lĕ tơlơi ruă amăng lăm drơi jăn juăt bưp, rơđah biă ñu mơ̆ng tơlơi ruă lĕ mrô ia sik amăng drah đĭ lu ƀu hmao thâo, tơlơi ruă hmâo mơ̆ng asar drah drơi jăn ƀu dưi mă yua insulin tŭ yua, ƀudah dô̆ iâo lĕ tơlơi kơdŏng glăi insulin. Bôh than ba truh mơ̆ng tơlơi ruă mơñă pơđoh tom ia sik type 2 tơnap biă, anun lĕ bôh tơhnal mơ̆ng tơlơi pioh glăi hăng bơbeč mơ̆ng tơlơi hơdip pô ruă rơmong đơi, plên rơgao đơi, djup hot ƀudah ƀu juăt pơhrăm drơi jăn, bơkơjăp drơi jăn. Anô̆ pơdah gah rơngiao mơ̆ng tơlơi ruă anai juăt ngă kơtang tui ƀơƀrư̆, hơdôm mơnuih ruă juăt hmâo mrô ia sik đĭ lu kah hăng mơhao ia, nao mơñă lu, đoh rơwang, ƀong huă lu, rơgah, mơmot mơta, añron kron tơkai rơngan, nam rơka sui grăng...

-Mơnuih ƀôn sang kiăng ngă hơget kiăng thâo hăng pơjrao tañ tơlơi ruă mơñă pơđoh tom ia sik type 2, ơ ơi ia jrao?

-Ơi ia jrao Nguyễn Thị Thời: Mơnuih ƀôn sang khom nao pel ĕp tơlơi suaih pral rim tal ƀơi hơdôm bôh anom ia jrao hmư̆ hing klă. Hăng ƀing hmâo tơlơi ruă hmâo bôh than amra rơmong, plên rơgao đơi, hơdôm mơnuih ră prung rơmă amăng drah, tơtăng ară drah, mơnuih ruă hmâo tơlơi ruă lơm pikian hăng mơnuih mơ̆ amăng sang anô̆ hmâo mơnuih hmâo tơlơi ruă mơñă pơđoh tom ia sik lĕ khom pel ĕp lăng rim tal, na nao hloh.

-Lơm hmâo tơlơi ruă mơñă pơđoh tom ia sik týp 2, mơnuih ruă khom kiăng đing nao hơdôm tơlơi hơget, ơ ơi ia jrao?

-Ơi ia jrao Nguyễn Thị Thời: Tơlơi yôm phăn hloh lĕ pô ruă khom pơplih tơlơi dŏ dŏng ƀong huă klă hloh. Dua lĕ pô ruă khom ngă tui bruă pơjrao, ƀu rŏng mă yua mă mrô ƀudah lui ia jrao ƀu djơ̆ tơlơi pơkă yua kơ tơlơi anai amra ngă sat kơtang biă hăng pô ruă, drơi pô ruă hăng mơnuih amăng sang anô̆ khom thâo hơdôm gru nam mơ̆ng ia sik amăng drơi jăn pioh pơsir kơ pô ruă hmao tlôn, hơdôm mơnuih anai khom pel ĕp glăi pioh oi ia jrao pơplih pơkra hăng pel ĕp glăi tui hră pơkă pel ĕp na nao pioh dưi wai lăng klă ia sik amăng drơi jăn hăng thâo tañ hơdôm anô̆ pơplih mơ̆ng tơlơi ruă. Ƀơi Anom pơjrao amăng lăm drơi jăn hmâo bưp lu laih mơnuih ruă mă yua jrao insulin pơjrao mă pơ̆ sang samơ̆ tơdơi kơ anun mơnuih ruă hmư̆ tui hơdôm tơlơi arăng pơtô brơi yua rok akha kyâo hăng mă yua djop djuai hla rok jrao, truh kơ ba nao pơ̆ sang ia jrao lĕ pô ruă anun ruă kraih laih, hmâo mơnuih ruă đa ƀu thâo hơdor hơget dong tah đĭ ngă anô̆ hram hyu ƀudah čơlah hyu ceton ia sik. Hăng ƀing hmâo tơlơi ruă anai, khom ngă tui khut khăt hơdră pơkă pơjrao mơ̆ng ơi ia jrao.

-Ơi ia jrao hmâo hơdôm tơlơi pơtă hơpă kơ mơnuih ƀôn sang pioh pơgang hlôm hlâo tơlơi ruă mơñă pơđoh tơbiă ia sik type 2?

-Ơi ia jrao Nguyễn Thị Thời: Mơnuih ruă khom pơplih tơlơi hơdip rim hrơi, khom ngă đoh rơwang ƀiă tơdah rơmong đơi, plên đơi. Dua lĕ pơhrăm drơi jăn pran jua, bơkơjăp drơi jăn ƀiă biă mă ñu 30 mơnit sa hrơi hăng 5 hrơi amăng sa rơwang hrơi tơjuh. Hơdơ̆ hơdôm gơnam sik pơhrua nao kah hăng sik kô̆, ia mih, trà sữa... hăng hơdôm gơnam ngă plên, rơmă hlô mơnong, hơdư̆ ƀiă mơñum tơpai biêr, ƀu djup hot, ƀong huă khom ƀong lu añăm hla rok, hơbơi pơtơi, djop mơta djuai asar, mơnong asar hlô, akan biă ñu khom wai lăng klă ară drah hơtai bôh hăng hơdôm tơlơi prung nao hrŏm.

 -Bơni kơ ih ơ ơi ia jrao!