Hơnong ñu rim hrơi, Anom pơjrao tơlơi ruă đah kơmơi hăng ană nge, Sang ia jrao prong Thiện Hạnh (tơring čar Dak Lak) pel ĕp brơi năng ai ñu 150 truh 160 čô đah kơmơi ƀă ană, amăng anun hmâo mơng 10 truh 20 čô hmâo tơlơi ruă pơđoh tơbiă ia sik lơm pikian. Lu đah kơmơi pikian lăi lĕ tơlơi ruă pơđoh tơbiă ia sik lơm pikian kơnong kơ tơlơi jăng jai đôč hăng amra hlao mă ha jăn ñu tơdơi kơ tơkeng ană, anun juăt ƀu đing nao ôh hơdôm anô̆ pơdah gah rơngiao mơ̆ng tơlơi ruă mơ̆, ƀu thâo ôh tơdah ƀu dưi rơnăk klă, wot amĭ hăng ană leng kơ bưp tơlơi huĭ rơhyưt ƀu hmao thâo ôh. Kơđai glăi, sa dua čô adơi amai pơkon lĕ bơngot biă lơm hmâo mă bôh tơhnal pơčrang lăng drah hăng thâo pô hmâo tơlơi ruă anai. Gơñu jing bral ngal, ƀong huă ƀu jơman ba truh ƀu pơhlôm djop mơnong bơbuă kơ tơlơi brô̆ prong mơ̆ng ană nge, amra ba truh tơdu ƀu ai hăng ană nge.

Amai Nguyễn Thị Huệ, 35 thun, ƀơi să Tân Tiến, tơring glông Krông Pač, tơring čar Dak Lak lơm pikian amăng rơwang hrơi tơjuh tal 24 lĕ hmâo gru nam juăt nao mơñă lu, prong rơmong tañ đơi bơhmu hăng tơlơi pơsur mơng ơi ia jrao hăng drơi jăn dơnong kơ glêh glar, ƀu ai buai. Yua kơ hmâo laih ară drah tơtăng anun amai Huệ bơngot biă hăng nao pơ̆ sang ia jrao pel ĕp lăng, pơčrang lăng drah anun kah mơng thâo ia sik amăng drah lu hloh kơ hơnong ñu juăt hmâo. Tơdơi kơ dưi hmâo ƀing ơi ia jrao lăi pơthâo brơi pơplih tơlơi ƀong huă, mă bruă ăt kah hăng pơdơi pơdă, tơdơi kơ 2 rơwang hrơi tơjuh rơgao nao pel ĕp glăi, bôh tơhnal brơi ƀuh rơnoh ia sik pơwot glăi hơđong laih hăng lăng tui dong, ngă tui djơ̆ tơlơi pơtă gơnam ƀong ngă bơbuă mơ̆ng ơi ia jrao. Amai Nguyễn Thị Huệ lăi pơthâo:

 “Mơng hrơi pikian, kâo pel ĕp lăng rim blan, truh rơwang hrơi tơjuh tal 26 lĕ thâo hmâo tơlơi ruă pơđoh tơbiă ia sik lơm pikian samơ̆ dưi hmâo ơi ia jrao lăi pơthâo brơi, pơplih pơkra gơnam ƀong huă hrŏ trun yua gơnam hmâo lu tơpung, ƀong lu añăm hla rok hơbơi pơtơi hăng pơhrua nao protein hăng djă pioh hrơi pơkă nao pel ĕp hăng tơlơi ƀong huă anai kiăng kơ rơnuč hrơi pikian huăi tơtăng ară drah ƀudah kơañăk”.

Amai Phạm Thị Nhài ƀơi tơring glông Dak Mil, tơring čar Dak Nông lĕ brơi thâo: Yua kơ hlâo adih hmâo tơlơi ruă pơđoh tơbiă ia sik, tal anai pikian ƀơi hnưr thun prong đơi (38 thun) anun bơngot biă. Ñu gơgrong hlâo nao pơ̆ sang ia jrao na nao pioh pel ĕp tơlơi suaih pral, gơnang kơ anun, truh kơ ră anai lơm kian pi hmâo 24 rơwang hrơi tơjuh, tơlơi suaih pral amai Nhài hơđong abih bang mơn.

 “Mơ̆ng hrơi pikian truh kơ ră anai kâo ăt nao pel ĕp lăng mơn pơ̆ sang ia jrao. Kâo ngă tui djơ̆ tơlơi pơtă pơtăn. Sit truh hrơi lĕ nao pel ĕp lăng, truh ră anai lĕ 24 rơwang hrơi tơjuh laih, kâo ăt rai pơ̆ anai mơn pioh hơduah ĕp lăng, ră anai glăk hơđong amăng drơi jăn. Anai lĕ bruă pel ĕp yôm phăn biă hăng ƀing pikian. Kâo pơmin lĕ ƀing adơi amai pikian tâ̆o hloh nao hơduah ĕp lăng rim blan tui anun kiăng pơhlôm klă hloh kơ amĭ hăng ană”.

Ruă pơđoh tơbiă ia sik jing tơlơi ruă hmâo lơm pikian mơ̆, amra hmâo hlâo kơ anun pô anun ƀu thâo. Lơm pikian, tơnen djah tơbiă rai hormone ngă tơdu hĭ inssulin, sa ia ngă hơđong ia sik amăng drah. Khă hnun hai, tơlơi ruă anai amra dưi wai lăng klă mơn tơdah pô pikian ƀong huă djơ̆ hơdră, rô hyu lăp djơ̆ hăng pel ĕp lăng kian pi, pơčrang lăng rim blan. Tơdơi kơ tơkeng, tơlơi ruă amra suaih. Khă hnun, tơdah tơlơi ruă ƀu dưi thâo hmao tlôn amra ba truh hơdôm tơlơi bơdjơ̆ nao tơlơi suaih pral mơ̆ng pô amĭ hăng ană.

Ruă pơđoh tơbiă ia sik lơm pikian amra ba truh sa anô̆ pơplih amăng drơi jăn ană nge. Mrô ia sik amăng drah pô amĭ đĭ lu, bơdjơ̆ truh ană nge ngă glô tơlang ană nge, pơjing rai inssulin pioh pơplih glucose jing pran kơtang. Bôh tơhnal lĕ drơi jăn ană nge hrĭp mă lu rơgao hơnong kiăng hmâo. Mrô rơbêh anun ngă ană nge brô̆ prong rơgao đơi, lơm tơkeng bưp tơnap kah hăng bơdjơ̆ nao bra, pal tơngan ană nge. Ană nge ăt amra hmâo gru hrŏ trun glucose amăng drah tañ đơi tơdơi kơ tơkeng, tơlơi ruă kơñi klĭ, ƀudah bưp hơdôm tơlơi gah suă jua. Pô amĭ amra bŏng glăi hăng tơlơi amra hmâo kah hăng: tơkeng ană akă djop blan, khom tơkeng breh, amuñ hmâo tơlơi ruă pơđoh tơbiă ia sik tuýp 2 tơdah ƀu gơgrong pơgang hlôm hlâo. Đa lĕ amăng tơlơi kơtang hloh, pô amĭ amra ruă tơtăng ară drah, kơañăk drơi jăn. Ơi ia jrao chuyên khoa I Ngô Hữu Bảo - Anom pơjrao tơlơi ruă čơđai muai, Sang ia jrao prong Thiện Hạnh pơtă dong:

 “Hăng tơlơi truh amra ƀiă lĕ ană nge ƀu hơđong ia sik amăng drah tơdơi kơ tơkeng, juăt ñu lĕ kơƀah pran. Tơdơi tal 2 lĕ tơdah pô amĭ hmâo tơlơi ruă pơđoh tơbiă ia sik lơm pikian ană nge amra suă jua tơdu tơdơi kơ tơkeng. Tơdah ană nge prong đơi, mrô drah đĭ lu rơgao hơnong amra ngă kơñĭ klĭ tơdơi kơ tơkeng. Tơdah wai lăng klă ruă pơđoh tơbiă ia sik lơm pikian klă thơ, ƀing ană nge tơkeng rai ƀu hmâo hơdôm tơlơi ƀu klă mơn”.

 Kiăng pơgang hlôm hlâo hăng wai lăng klă tơlơi ruă pơđoh tơbiă ia sik thơ tơlơi ƀong huă jing yôm phăn biă. Hăng ƀing adơi amai, kiăng hmâo pran rim hrơi hơnong ñu khom hmâo mơng 1.800 – 2.500 Kcal, amăng gơnam ƀong khom ngă hrŏ trun rơmă, gơnam hmâo lu tơpung hăng ƀong lu añăm hla rok hăng bôh troh hơbơi pơtơi. Hơdôm mông ƀong huă kiăng pơpha jing lu tal amăng sa hrơi, bĕ ƀong huă rơgao trơi đơi ƀudah pioh rơpa rơgao nar đơi. Djă pioh bruă rô hyu, pơhrăm drơi jăn hlâo hăng amăng hơdôm hrơi pikian, ngă hrŏ drơi hlâo pikian, tâ̆o hloh anăm ngă drơi jăn pô rơmong đơi ôh, yua kơ drơi jăn mă bruă lu dong kiăng djru brơi ană nge brô̆ prong. Lăng tui mrô sik amăng drah na nao, ră ruai hăng ơi ia jrao kơ bôh tơhnal mơ̆ng bruă pel ĕp na nao mrô ia sik amăng drah lăp djơ̆ kiăng hmâo jơlan gah pơgang hlôm hlâo tơlơi ruă klă hloh kơ pô amĭ hăng ană nge.

Đah kơmơi mơñă tơbiă ia sik hlâo ƀudah amăng hrơi ƀă pi tơdah ƀu pơgang ôh mrô ia sik amăng drah amra ngă sat kơ tơlơi suaih pral dua amĭ ană mơtăm. Ơi ia jrao chuyên khoa 1 Niê Thị Lê Mai - Anih pơjrao ƀing đah kơmơi tơkeng weng, Sang ia jrao prong Thiện Hạnh lăi nao kơ tơlơi anun amăng mông ră ruai ƀơi yŭ anai:

- Ơ ơi ia jrao, hiư̆m ta thâo krăn tơlơi ruă mơñă tơbiă ia sik lơ̆m glăk pi ƀă?

Ơi ia jrao Niê Thị Lệ Mai: Hăng tơlơi ruă mơñă tơbiă ia sik juăt ñu ƀu hơmâo nam rơđah ôh. Juăt ñu ta thâo lơ̆m nao khăm nge amăng hlung, kah hăng khăm 3 wơ̆t blung a ƀudah pơkă lăng ia sik amăng ia mơñă lơ̆m pi mơ̆ng 24 truh kơ 28 wơ̆t hrơi tơjuh. Đa hơmâo mơn ƀing đah kơmơi pi kian tŭ kơ rơmŏng, đĭ kĭ, nao mơñă lu, mơñum lu ƀudah krăp lăng bruă pi kian lơ̆m ƀuh hơmâo lu ia pơtih, rơbêh đơi ia pơtih ƀudah ană nge djai amăng hlung...Đah kơmơi glăk pi hơmâo nam ƀơi yŭ anai amuñ ruă mơñă tơbiă ia sik kah hăng: Rơmŏng plên, sang anŏ hơmâo djon mơnuih ruă tơbiă ia sik, biă ñu lĕ amĭ ama, ayong amai adơi ha amĭ; hlâo kơ anun tơkeng ană prong rơbêh 4kg, tơkeng ană kơčua prong; tơkeng ană lơ̆m thun tha laih, ruă hruh ană arăng iâu đa nang ăt amuñ mơn ruă tơbiă ia sik lơ̆m glăk pi ƀă”.

- Ƀing hlơi amuñ ruă mơñă tơbiă ia sik lơ̆m glăk pi, ơ ơi ia jrao?

Ơi ia jrao Niê Thị Lệ Mai: Ƀing đah kơmơi pi kian nao khăm pơ sang ia jrao lĕ ơi ia jrao kah phara mơn. Blung a lĕ ƀing hơmâo tơlơi ruă mơñă tơbiă ia sik laih amăng tal pi hlâo kơ anun. Tal 2 lĕ hlâo adih tơkeng ană prong, juăt ñu 4kg, sang anŏ hơmâo mơnuih ruă mơñă tơbiă ia sik jing amuñ hơmâo tơlơi ruă anai mơn, laih anun amuñ ruă mơñă tơbiă ia sik tuyp2 tơdơi anai. Tal 3 lĕ ƀing ruă hruh ană đa nang. Ƀudah ƀing hlâo adih plĕ ană lu wơ̆t, ƀudah ană djai amăng hlung ƀu thâo yua hơget. Anun yơh ƀing amuñ hơmâo tơlơi ruă mơñă tơbiă ia sik lơ̆m glăk pi”.

- Tơlơi ruă mơñă tơbiă ia sik lơ̆m glăk pi ba truh tơlơi ruă hơget lĕ?

Ơi ia jrao Niê Thị Lệ Mai: Tơlơi ruă mơñă tơbiă ia sik amra ngă tơtăng arăt drah, bơkơhnăk. Hơmâo đa ƀu nao khăm tui hrơi pơkă anun ƀu thâo ôh hơmâo tơlơi ruă mơñă tơbiă ia sik lơ̆m pi, tui anun ngă hŭi rơhyưt kơ amĭ hăng ană nge mơn. Ba truh tơlơi ruă kơ dua amĭ ană mơtăm kah hăng bơkơhnăk. Juăt ƀing hơmâo tơlơi ruă anun ană nge amăng hlung phara biă, ană djai amăng hlung, jing ngă ƀu mơ-ak ôh amăng pran jua. Juăt mơnuih ruă mơñă tơbiă ia sik ană nge juăt prong, ƀu anăm tơkeng ôh, anai jing tơlơi ta juăt ƀuh hloh. Truh tơdơi anai, čơđai hơmâo tơkeng rai mơ̆ng amĭ ruă mơñă tơbiă ia sik lĕ ñu rơmŏng rơmă čă plên mơn, amuñ ruă mơñă tơbiă ia sik tuyp 2 tơdơi anai”.

- Hai bơni kơ ih ơi ia jrao hŏ!