Ƀơi sang ia jrao prong pơjrao ƀing hưt tơmlư tơring čar Dak Lak, kơnong amăng blan 4 thun 2025 đôč, Sang ia jrao hơmâo tŭ jum hăng pơjrao brơi rơbêh 1600 čô mơnuih duăm, amăng anun hơmâo giăm 450 čô mơnuih ruă hưt hwing tơmlư yua krơ̆n arăt dlô ha bơnah, dưm dưm hăng 28% laih anun hơmâo giăm 70 čô mơnuih ruă hưt hăng tơmlư kraih, khom dŏ đih pơjrao pơ sang ia jrao. Tui hăng ƀing ơi ia jrao ƀơi sang ia jrao brơi thâo, mơnuih hơmâo tơlơi ruă anai, ră anai ruă lok glăi kơtang tui lu hloh, phun ñu yua ƀu pơjrao djơ̆ tui tơlơi pơtô mơ̆ng ơi ia jrao.

Mơnuih ruă anăn V.T.H.T 26 thun, dŏ ƀơi tơring glông Ea Kar, tơring čar Dak Lak sa amăng hơdôm čô mơnuih ruă djơh hăng anun. Sui mơ̆ng anai 6 thun, lơ̆m ñu hlăk dŏ hrăm sang hră gưl prong čơđai sang hră gưl prong thun tal 2 hrăm gah bruă tơlơi phiăn, adơi H.T pơƀuh ñu hmư̆ na nao jua mơñi tơ-ua lơ̆m amăng tơngia ñu, ñu hmư̆ mă hơjăn đôč samơ̆ gah rơngiao ñu ƀu hơmâo jua mơñi hơgĕt ôh. Anai lĕ tơlơi pơƀuh kah yang ngă pơhŭi kơ ñu hăng jua mơñi, arăng lăi ñu hơmâo tơlơi ruă arăt dlô krơ̆n arăt ha bơnah “tâm thần phân liệt”. Ñu ƀuh tơlơi ruă anun hling hlang, anun adơi H.T rơngôt biă mă, hia na nao đôč, dŏ hơjăn păn ƀu khin jĕ giăm hăng arăng ôh. Ƀuh tui anun, sang anŏ ba nao pơ sang ia jrao pơjrao ƀing ruă mơnuih yang ngă hưt tơmlư tơring čar Dak Lak pơjrao. Pơ anai, tơdơi kơ pơjrao giong, mơnuih ruă arăng brơi glăi pơ sang pơjrao pơ sang anŏ dơ̆ng, mơñum ia jrao samơ̆ yua kơ ƀu ngă tui djơ̆ tơlơi pơtă pơtăn mơ̆ng ơi ia jrao, anun yơh hơmâo glăi dơ̆ng tơlơi ruă. Truh ră anai, adơi H.T khom nao đih pơ sang ia jrao truh 3 wơ̆t pơjrao tơlơi ruă anai. Mơnuih ruă V.T.H.T ră ruai:

“Yua glăi pơ sang ƀu gưt mơñum ia jrao ôh, anun yơh glăi đih pơ sang ia jrao anai dơ̆ng. Anai lĕ rai đih sang ia jrao tal 3 laih, ră anai tơlơi ruă plai ƀiă laih mơ̆n. Hơdôm wơ̆t mut đih pơ sang ia jrao, kâo ăt thâo mơ̆n kiăng huăi ruă glăi dơ̆ng, khom mơñum ia jao djơ̆ tui ƀing ơi ia jrao pơtô ba laih anun dŏ dong ƀong huă, mă bruă rơnang ƀiă. Mă bruă djhul đôč. Tơdơi kơ glăi pơ sang, kâo ƀuăn ngă tui djơ̆ tơlơi pơtă mơ̆ng ơi ia jrao yơh, mơñum ia jrao djop, re se djơ̆ mông, dŏ dong ƀong huă djơ̆ hơnơ̆ng, khom pơgang hơdjă rơgoh drơi jăn”.

Sa čô mơnuih ruă pơkŏn dơ̆ng, anăn N.M.K pơ plơi prong Ƀuôn Ma Thuôt, tơring čar Dak Lak. Amăng 2 thun yap mơ̆ng hơmâo tơlơi ruă, amai M.K khom mut đih pơ sang ia jrao tơl 6 wơ̆t yua kơ tơlơi ruă ngă kơ ñu hưt hwing yang ngă tơbiă rai mơ̆ng ruă arăt dlô. Lơ̆m mut đih pơ sang ia jrao kraih soh, ñu hia na nao, ur hrek, yang pơđuăi, pơƀuh ča čot. Laih pơjrao hơđong hĭ, ñu ră ruai tơlơi ñu mưn amăng pran jua tui anai:

“Sang anŏ lăi kơ ta duăm ruă yang ngă na nao đôč, anun yơh brơi ta rai đih pơ sang ia jrao, sit mơ̆n ƀu djơ̆ tui anun ôh, yua kơ hơmâo tơlơi pơdjơ̆ sao amăng sang anŏ đôč dah. Čang rơmang djop pô thâo hluh brơi. Anai lĕ tal 4 laih kâo rai đih pơ sang ia jrao. Sit kâo tơbiă mơ̆ng sang ia jrao laih, sang anŏ pơgô̆ rai đih pơ sang ia jrao dơ̆ng, pơdjơ̆ sao nao rai anun tơlơi ruă jai kraih kơtang tui, anun kâo čang rơmang glăi pơ sang anŏ, adơi amai, sang anŏ khom thâo hluh kâo gơ̆ suaih laih, brơi kâo dŏ dong ƀong huă kah hăng arăng mơ̆n, anăm khă ôh, ngă kơ ta ƀu mơak, anăm lăi ôh ta ăt dŏ ruă, yang ngă, lăng kơ ta kah hăng mơnuih duăm ruă na nao đôč, brơi ta mut hrŏm hăng djop mơnuih mơnam kah hăng tơđar anun”.

Tui hăng ơi ia jrao Nguyễn Thị Bé, Khua anom pơjrao ƀing đah kơmơi hrơi sang ia jrao pơjrao mơnuih ruă hưt yang ngă tơring čar Dak lak brơi thâo, anŏ pơƀuh ƀơi mơnuih duăm ruă yuă arăt dlô ngă hưt hwing ñu phara soh, bơbeč truh kơ tơlơi suaih pral. Tơlơi ruă juăt hơmâo mơ̆ng 20-30 thun laih anun tơdah ƀu hlao hlong truh kơ tha, amăng djop mơnuih mơnam. Kiăng pơjrao klă tơlơi ruă anai, kiăng hơmâo mơnuih sang anŏ krăo lăng tong ten, ngă mơak, pơdjru ba kơ mơnuih ruă, laih anun pơjrao djơ̆ hăng tơlơi pơtă pơtăn mơ̆ng ơi ia jrao. Khă hnun, ƀuh rơđah, lu mơnuih duăm ruă, yua sang anŏ lui raih, ƀu đing nao djơ̆ lăp, mơñum ia jrao ƀu djơ̆ amuñ biă tơlơi ruă hơmâo glăi. Ơi ia jrao Nguyễn Thị Bé brơi thâo:

“Bruă mơnuih ruă hwing akŏ hrup yang ngă hơmâo glăi, ngă kơ pô ruă bơngơ̆t bơngañ, hŭi, bral hơngal, jing sa tơlơi gun kơ sang anŏ hăng mơnuih mơnam plơi pla. Hrŏm hăng anun, mơnuih ruă dŏ pơƀuh, hmư̆ jua mơñi yang pơđuăi, ngă kơ drơi jăn hăng sang anŏ tơnap biă mă. Bruă pơjrao glăi tơnap mơ̆n, hrơi blan pơjrao sui hloh, ia jrao mơñum lu hloh mơ̆n. Rim wơ̆t tơlơi ruă ñu hơmâo glăi, ƀing ơi ia jrao khom pơblih na nao ia jrao brơi mơñum anun tơnap biă mă hŭi pơgăng glăi ia jrao”.

Tui hăng mrô jŭ yap, ră anai, ƀơi dêh čar ta hơmâo 1% mrô mơnuih hwing yang ngă yua ruă arăt dlô ha bơnah krơ̆n hĭ, năng ai ñu 900.000 čô mơnuih. Tơlơi ruă anai ñu hơmâo glăi lu biă mă, mơ̆ng 50-90%. Yua kơ anun, mơnuih ƀă tơlơi ruă krơ̆n arăt dlô ha bơnah, kiăng pơjrao djơ̆ lăp hăng pơhlôm klă kiăng huăi hơmâo glăi. Mơnuih amăng sang anŏ kiăng thâo krăn tañ hăng ba nao mơnuih ruă pơjrao hmao kru, pơsir hĭ tơlơi ruă nuă hăng hơdră pơjrao tañ, djơ̆ lăp, djop iạrao, ƀiă hrơi blan, kiăng pơhrŏ hĭ tơlơi hơmâo laih anun hlong găng añrăng sit nik. Kơđai glăi, tơdah ƀu pơjrao tañ, lui tơlơi ruă sui hloh ñu bơbeč truh kơ tơlơi suaih pral mơnuih ruă laih dŏ jing anŏ kơtrâ̆o kơ sang anŏ hăng mơnuih ƀôn sang plơi pla, phung wang añang kor.

Tơlơi ruă huying ngă nao ngă rai lu wot ƀu kơnong kơ bơdjơ̆ nao tơlơi suaih pral kơ mơnuih ruă ôh mơ̆, ñu dô̆ jing tơhnal ba truh lu tơlơi pioh glăi kơ sang anô̆ hăng mơnuih mơnam. Yua anun yơh, bruă thâo tañ hơdôm gru nam tơlơi ruă huying lok nao lok rai pioh pơjrao hmao tlôn lĕ yôm phăn biă. Ƀơi yŭ anai lĕ tơlơi ră ruai nao rai mơ̆ng grŭp mă tơlơi pơhing gah črăn hơdră hăng ơi ia jrao Nguyễn Thị Bé - Khua Anom pơjrao tơlơi ruă đah kơmơi hrơi, Sang ia jrao pơjrao tơlơi ruă huying tơring čar Dak Lak kơ tơlơi anai! Rơkâo ơi pang, yă dôn hăng ƀing gơyut hmư̆ hrŏm!

-Rơkâo ơi ia jrao brơi thâo bôh than hơpă ba truh tơlơi ruă huying lok nao lok rai?

 Ơi ia jrao Nguyễn Thị Bé: Hmâo sa dua mơta tơlơi lăi nao kơ bôh than ba truh tơlơi ruă huying lok nao lok rai. Sa lĕ tưp mơ̆ng amĭ ama. Tui tơlơi kơsem min lĕ mơnuih tơkeng dua hmâo tơlơi ruă anai lu 50%; ƀing hmâo amĭ ƀudah ama hmâo tơlơi ruă anai ană tơkeng rai tưp djơ̆ 13%; Tơlơi anun brơi ƀuh mrô tưp mơ̆ng amĭ ama pioh glăi lu biă. Dua lĕ ară akô̆ glô kah hăng Serotonin, Dopamine, GABA.... Klâo lĕ hơdôm anô̆ phara hmâo ƀơi glô. Tuč rơnuč ñu lĕ hơdôm bôh than ngă bơdjơ̆ nao tơlơi pơmin, hơdôm tơlơi ƀu gal amăng tơlơi hơdip rim hrơi ăt ba truh ruă huying mơn.

-Rơkâo ơi ia jrao brơi thâo tơlơi ruă huying lok nao lok rai juăt brơi ƀuh hiưm ñu?

 Ơi ia jrao Nguyễn Thị Bé: Ruă huying lok nao lok rai brơi ƀuh lu mơta. Tui hluai kơ pô ruă hmâo, tui hluai kơ hrơi blan hăng juăt ñu hmâo 2 djuai brơi ƀuh phun. Sa lĕ ruă kơtang, pô ruă juăt pơmin mă hlôm, pơhiăp ƀu djơ̆ nao hrŏm, bruă ngă phara hăng arăng,... Amăng tơlơi ruă anai arăng juăt iâo lĕ hơdôm prung amăng ară akô̆ glô. Djuai tal 2 lĕ ruă rơnang. Pô ruă pơdah tơlơi pơhuih, rơngiă ngiom, ƀu thâo rơnăk kơnuih, pơdah pran jua tañ neč, ƀu thâo mưn hơget, đa ƀu hor ngă hơget ôh, ƀu thâo pơjing kơčăo bruă, git gai.

-Hơdôm tơlơi hơpă ngă đĭ tui tơlơi ruă huying lok nao lok rai, ơ ơi ia jrao?

Ơi ia jrao Nguyễn Thị Bé: 70-80% mrô mơnuih hmâo tơlơi ruă anai yua kơ lui yua ia jrao. Hrŏm hăng anun, yua pô ruă mă yua hơdôm gơnam ngă pơsuh amăng drơi jăn, ƀiêr tơpai, hot djup, hot jrao, hơdôm ia mơñum hmâo ga. Bôh than tô̆ tui lĕ yua kơ lăng ƀuh mơ̆ng djop mơnuih kơ mơnuih hmâo tơlơi ruă anai, dơnong pơmin ruă huying lĕ hơtai biă, taih mơnuih, pơdjai mơnuih, taih phă gơnam tam... sa dua čô mơnuih dô̆ đing nao tơlơi pơjrao mơ̆ng mơnuih ruă. Bôh than ba truh tŭč rơnuč lĕ tơlơi lăng ƀuh mơ̆ng mơnuih mơnam hăng hơdôm mơnuih ruă huying ăt phara hĭ mơn.

 -Rơkâo ơi ia jrao brơi thâo hơdôm gru nam ñu tañ pioh thâo krăn lơm mơnuih ruă ngă lok nao lok rai tơlơi ruă huying?

 Ơi ia jrao Nguyễn Thị Bé: Lơm ngă glăi, mơnuih ruă amra pơplih hơdôm tơlơi among rim hrơi, ƀong huă, đih pit. Dua lĕ pô ruă hmâo tơlơi pơmin hơgom, pơmin mă ha jăn, phara ha jăn, pơmin pô dưi ngă tơlơi prong hloh kah hăng pơplih ayuh hyiăng, ngă pơplih ayuh hyiăng... Pô ruă ƀu hmâo pran, glêh glar, ƀu đing nao rơnăk drơi jăn, bĕ ataih, dơneh mơ̆ng arăng, kah đuăi hăng mơnuih mơnam, ƀu hor hơget hăng ƀơƀrư̆ pô ruă ƀu đing nao kơnuih pô. Yua anun, tơdơi kơ pô ruă pơjrao lĕ hmâo hơdôm gru nam kah hăng ƀơi ngŏ anai thơ, pô sang tâ̆o hloh ba pô ruă nao pơ̆ sang ia jrao pel ĕp tañ pioh dưi hmâo pi ia jrao pơplih ia jrao hmao tlôn, tơdah ruă kraih thơ ba glăi pơ̆ sang ia jrao pioh pơjrao tañ, mơnuih ruă dưi tơbiă mơ̆ng sang ia jrao tañ hăng mut hrŏm hăng djop mơnuih.

-Rơkâo bơni kơ tơlơi lăi pơthao mơ̆ng ia jrao lu hŏ!