Tơlơi ruă boh ƀleh kraih lĕ nam ruă kơtang hloh hăng ƀing mơnuih ruă boh ƀleh. Tơlơi ruă boh ƀleh kraih lĕ sa nam ruă kơtang, juăt ƀuh blung hlâo ƀu tong ten ôh, tơnap ĕp ƀuh, yua anun juăt kaih kah mơng thâo hăng juăt ba nao pơjrao brơi mơnuih ruă lơm ruă kơtang laih, ngă kơ bruă pơjrao ƀu ba glăi tŭ yua, tơlơi anai ngă mơnuih ruă hơdip ƀu sui ôh. Hơmâo 3 tơlơi phun ba truh kơ ruă boh ƀleh kraih, anun lĕ mơañă ƀlĕ ia sik, kơtăng ară drah hăng glông drah rô amăng boh ƀleh.

Tui jŭ yap, ƀơi Việt Nam, mrô mơnuih ruă boh ƀleh kraih kiăng breh pơplih hĭ boh ƀleh pơkra mă giăm 800 rơbâo čô. Ră anai prăk pơjrao brơi ƀing mơnuih ruă boh ƀleh kraih truh pơ 14 klăk prăk ha blan, aka ƀu yap wŏt mrô prăk duh pơkŏn dong. Ră anai, bruă hlong drah hăng pơtlep boh ƀleh phrâo lĕ dua bruă phun kiăng pơjrao brơi mơnuih ruă boh ƀleh kraih. Amăng anun, lu hloh lĕ bruă hlong drah.

Ruă mơañă ƀlĕ ia sik lĕ nam bruă mơng tơlơi ruă boh ƀleh sui 7 thun anai laih, 3 wŏt amăng sa wŏt hrơi tơjuh, ơi H.Đ.S (dŏ ƀơi tơring glông Čư̆ M’gar, tơring čar Dak Lak) juăt đĭ rơdêh bus nao pơ sang ia jrao prong kual Dap kơdư kiăng kơ hlong hĭ drah. Tui ơi H.Đ.S lơm ƀă tơlơi ruă mơañă ƀlĕ ia sik, yua kơ hŭi drơi jăn ƀu-ai buai hmư̆ arăng črâo brơi anih sĭ jrao pơjrao tañ klaih ñu nao blơi mơtăm. Đa ñu hmư̆ hơmâo nai ia jrao pơ ƀôn prong Đà Nẵng sĭ jrao pơjrao tañ suaih, ñu ăt rơkâo blơi glăi mơñum 7 anung laih anun ñu ruă boh ƀleh. Tơdơi kơ ruă boh ƀleh, drơi jăn ƀu-ai buai, mơta lăng bơbrui, ƀu anăm mă bruă dong tah.

“Kâo ruă boh ƀleh trun ră anai 7 thun, drơi jăn ƀu-ai buai rơbêh 50 truh 70%, mơta lăng bơbrui, ƀu anăm mă bruă, dŏ pơ sang kơ dŏ đôč. Hrơi mông hlong drah 1 wŏt hrơi tơjuh 3 wŏt amăng hrơi sa, tlâo hăng hrơi rơma. Kâo nao hlong drah 7 thun laih. Tơdah kâo pơdơi ƀu nao hlong drah amra tơnap suă jua, ƀu anăm eñ ôh, khŏm ƀong mơñum aset ƀiă. Lui ha wŏt đôč, mơ tal 2 ƀu dưi lui ôh, yua ngă amăng drơi jăn ƀu mơ-ak, tal, ƀu anăm suă pran yua anun kâo juăt nao hlong drah na nao”.

Lơm ruă boh ƀleh kraih, lu mơnuih ruă bral rơngal, bơngŏt hăng ngă hiưm pă kiăng pơjrao suaih hĭ. Samơ̆, yua pơjrao soh mơng bruă mơñum jrao tui arăng črâo brơi, ƀu nao hlong drah hmao tlôn ngă lu mơnuih rơngiă prăk, tơlơi ruă ăt kơtang tui. Hăng mơnuih ruă S.N.N (dŏ amăng tơring glông Ea Kar, tơring čar Dak Lak) lĕ mơnuih ruă tui anun. Ñu ruă rơbêh 10 thun, hlâo anun, lơm ƀă tơlơi ruă, ñu hyu ĕp djop kiăng pơjrao suaih hĭ. Hmư̆ hing pơpă hơmâo jrao pơjrao suaih ruă boh ƀleh, ñu nao blơi glăi mơñum. Samơ̆, rơngiă lu prăk kak hăng hrơi mông đuăi hyu ĕp samơ̆ drơi jăn jai hrơi tơdŭ trun, boh ƀleh jai ruă kơtang hăng khŏm nao đih pơ sang ia jrao laih anun pơtlep boh ƀleh pơkra mă. Mơnuih ruă S.N.N brơi thâo:

“Kâo đuăi hyu pơjrao lu anih samơ̆ ƀu suaih ôh, pơpă hmư̆ arăng lăi pơjrao suaih kâo amra nao pơjrao mơtăm samơ̆ tơlơi ruă ăt ƀu suaih hăng khŏm breh pơtlep boh ƀleh, tơlơi anai ngă rơngiă lu prăk kak. Blung hlâo kâo pơmĭn ƀu djơ̆ ruă boh ƀleh ôh, lơm nao khăm pơ sang ia jrao kah mơng thâo ruă kơtang laih. Lơm ĕp ƀuh, yua sang anŏ ƀu gưt breh pơtlep boh ƀleh, hăng kiăo tui pơjrao hiưm pă kiăng kơ plai ƀiă samơ̆ đuăi hyu lu anih samơ̆ pơjrao aka ƀu suaih ôh, tuč rơnuč ăt khŏm breh pơtlep boh ƀleh phrâo. Hlâo adih kâo rơmông biă, 70 truh 80 kŏ samơ̆ truh ruă kă dŏ kơnong 55 kĭ đôč”.

Ră anai, amăng tơring čar Dak Lak hơmâo giăm rơbêh 400 čô mơnuih glăk yua boh ƀleh pơkra mă. Yua mơnuih ruă lu đơi, mrô măi pioh pơđuăi plih hĭ boh ƀleh aset đôč, ƀu djop brơi ƀing mơnuih ruă kă yua anun lu mơnuih khŏm tui nao pơ hơdôm boh sang ia jrao pơprong pơkŏn. Sa, dua čô mơnuih ruă boh ƀleh kiăng pơtlep boh ƀleh pơkra mă glăk lu tui, dưm dưm giăm 10% mrô mơnuih.

Tơlơi ruă boh ƀleh kraih juăt kơtang tui ƀơƀrư̆, ƀu pơdah tong ten, tơlơi ruă anai amra ba truh lu nam ruă ngă hơdip ƀu sui, sit biă ñu hăng 3 tơlơi ruă amuñ bơdjơ̆ nao anun lĕ mơnuih ruă mơañă ƀlĕ ia sik, kơtăng ară drah hăng ƀing amăng sang anŏ hơmâo mơnuih ruă boh ƀleh. Ƀing pô anai kiăng pơčrang lăng tui tơđar rĭm thun hăng pơjrao tañ hloh kiăng huăi bơdjơ̆ nao boh ƀleh. Bruă ĕp ƀuh hăng pơjrao tañ amra ngă tơlơi ruă anai huăi kơtang tui, lu mơnuih amra dưi dŏ hơdip sui thun dong. Tơlơi yôm hloh lĕ kiăng pơčrang lăng hăng pơjrao tañ amra pơgăn hơdôm tơlơi bơdjơ̆ sat nao boh ƀleh.

Tơdu bôh ƀleh lok nao lok rai lĕ tơlơi ruă huĭ rơhyưt, bơbeč truh tơlơi suaih pral hăng tơlơi hơdip pô ruă. Bruă tơña hăng lăi glăi hăng ơi ia jrao Chuyên khoa I Hoàng Thị Thuỷ Tiên – Mă bruă ƀơi Anom hơkrŭ glăi tơlơi suaih prak – Pơgăn ruă măt Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư amra djru mơnuih ƀôn sang thâo rơđah hloh kơ tơlơi ruă anai ăt kah hăng thâo hơdră bơwih brơi tơlơi suaih pral lơm hmâo tơlơi ruă. Rơkâo ơi pang, yă dôn hăng ƀing gơyut hmư̆ hrom!

-Blung hlâo, rơkâo ơi ia jrao brơi thâo bruă mă mơng bôh ƀleh, hăng lơm hmâo tơlơi ruă tơdu bôh ƀleh lok nao lok rai tơdah pô ruă ƀu pơplih drah rim blan amra bưp tơlơi huĭ rơhyưt hiưm pă?

Ơi ia jrao Thuỷ Tiên: “Bruă mă mơng bôh ƀleh lĕ pơđoh tơbiă hơdôm ia ruă măt, hơdôm gơnam pơplih mơng drơi jăn, ngă dưm kơnar acid bazơ, ngă hơđong ară drah. Rơngiao kơ anun bôh ƀleh dưi pơjing drah, ngă hơđong amăng tơlang, anun lơm hmâo tơlơi ruă amra pơpha jing 5 tal. Mơ̆ng tal sa truh tal 4 pô ruă amra pơjrao amăng lăm hăng djă pioh ia jrao hăng hơdră ƀong mơñum lăp djơ̆. Truh tal rơnuč lĕ tal kơtang hloh mơ̆ng tơlơi ruă lĕ mơnuih ruă khom dưi pơjrao pơ ala kơ bôh ƀleh. Tơdah ƀu hmâo pơjrao pơ ala nao thơ pô ruă amra hmâo tơlơi pơplih amăng drơi jăn kah hăng glêh glar, ƀong huă ƀu jơman, ƀu mơhao ƀong huă, mơhao ƀlĕ pơtah, ƀlĕ pơtah. Kraih hloh dong, pô ruă amra kơañăk, suă klai, ƀu hơđong hơdôm anô̆ pơplih gơnam ƀong mơñum, tơnok pơpư̆ ƀu hơđong, pơdơi pơpư̆ hơtai bôh, yua lu rơgao ia hñor, bơbrah kơsô̆ kraih, tơdu suă jua, bơdjơ̆ nao prong anô̆ pơplih gơnam ƀong mơñum".

-Ơ ơi ia jrao, pô ruă pơjrao pioh bôh ƀleh đuăi hăng măi amra bưp hơdôm tơlơi pơplih hơgĕt, hăng pô ruă kiăng ngă hơgĕt bĕ hơdôm tơlơi pơplih anun?

Ơi ia jrao Thuỷ Tiên: “Lơm pơđuăi bôh ƀleh hăng măi, pô ruă amra ba truh tơlơi pơplih kah hăng: tơdu trun ară drah, ia sik, djruah wok, ruă akô̆, hơmao ƀlĕ pơtah, pơ-iă drơi. Kiăng bĕ hơdôm tơlơi anai pô ruă khom ƀong huă găp ƀrô kơplah wah hơdôm tal đuăi bôh ƀleh. Rơđah biă ñu sa hrơi pô ruă ƀu rơmong đĭ sa kg hăng hơdră hơdư̆ mơñum ia, hơdư̆ ƀiă ƀong lu hra rim hrơi kiăng dưi djă pioh mrô ară drah hơđong. Biă ñu kơplah wah 2 hrơi pô ruă ƀu hmâo đuăi bôh ƀleh lĕ hơdư̆ hĭ mrô kali ƀong mut. Pô ruă khom đuăi bôh ƀleh djop mông, djop hơnong pơkă, bĕ lui mông đuăi bôh ƀleh, bĕ ƀong huă lơm pơplih drah”.

-Pô ruă glăk đuăi bôh ƀleh hăng măi rim blan mơ̆ lui hĭ thơ amra ba truh tơlơi hơgĕt, ơ ơi ia jrao?

Ơi ia jrao Thuỷ Tiên: “Pô ruă glăk đuăi bôh ƀleh hăng măi mơ̆ lui hĭ ƀu đuăi bôh ƀleh lĕ amra hmâo hơdôm tơlơi pơplih amăng drơi jăn sat biă kah hăng: pô ruă amra hmâo lu rơgao ia hñor, ruă kraih lĕ pô ruă amra bơbrah ôr kơsô̆, tơdu suă jua, đĭ kali drah, ngă bơdjơ̆ nao suă pran, amra pơdơi suă pran. Pô ruă juăt brơi ƀuh kah hăng hlăk hluai, kơañăk, ƀlĕ drah amăng kian pruăi, hăng hơdôm anô̆ pơdah pơkon pơhuĭ truh tơlơi hơdip tơdah pô ruă rŏng lui ƀu đuăi bôh ƀleh hăng măi”.

-Ơi ia jrao hmâo tơlơi pơtă hơpă pioh kơ mơnuih ruă đuăi bôh ƀleh hăng măi?

Ơi ia jrao Hoàng Thị Thủy Tiên: “Gah mơnong ngă bơbuă, mơnuih ruă khom pơhlôm djop kiăng hmâo pran, djop mơta djuai mơnong bơbuă pioh pơ ala glăi amăng drơi jăn rơngiă hĭ lơm đuăi bôh ƀleh hăng măi. Hơdư̆ hĭ ƀiă mơñum ia, ngă brô̆ rơmong drơi jăn, hơdư̆ ƀong hra. Amăng gơnam ƀong mơ̆ng pô, ƀu ƀong rơgao kơ 5 gam hra sa hrơi. Tơdah 2 hrơi ƀu hmâo đuăi bôh ƀleh hăng măi khom ruah gơnam ƀong ƀu hmâo lu kali, hăng khom mơñum ia jrao hlưh tơtăng ară drah djop tui tơlơi ơi ia jrao pơtă. Rơngiao kơ anun pô ruă khom thâo hơdră bơwih brơi jơlan ară drah pioh đuăi bôh ƀleh hăng măi, bơhmutu ñu hơdư̆ tlâ̆o jrao ƀơi jơlan ară drah, ƀu dưi pơkă ară drah ƀơi jơlan ară drah, ƀơi tơngan đuăi bôh ƀleh, hrŏm hăng anun khom rơnăk tơngan hơdjă agaih, bĕ đal akô̆ hăng tơngan, bĕ glăm băk kơtrâ̆o ƀơi tơngan đuăi bôh ƀleh kiăng pơhlôm jơlan ară drah rô nao rai klă".

 -Hai, bơni kơ ih ơi ia jrao!