VOV4.M’nông - Ơi kônh wa n’hanh lĕ băl mpôl ! Ƀư tĭng ntĭm rđău bah Ủy ban Ngih dak njrăng, n’gang AIDS n’hanh njrăng n’gang nău tih ma túy, bĭch brê, rƀŏng tât jăng lơi nău ji AIDS, jăng lơi ntưp rêng HIV bah mê̆ tât kon tâm năm 2030, tâm ăp năm bah năp nău kan dak si lah nsum n’hanh ntŭk uănh nđôi kop ji lah êng lĕ mbơh ƀư âk nău kan njrăng n’gang HIV/AIDS, tâm nĕ uănh khlay nău ntrôl dăng njrăng n’gang ntưp rêng HIV bah mê̆ tât kon. Trong kan nkoch mbơh, ntĭm uănh năl HIV an bu ur bŭn n’hanh ăp nuĭh geh dơi mât ƀa bơ săk rnglăy.

         Ăp năm dăch aơ, ăp nău ƀư njrăng n’gang ntưp rêh HIV bah mê̆ tât kon dơi ƀư tâm ban bah n’gor tât ƀon lan. Nău kan dak si lĕ tâm rgop đah n’gâng kan n’hanh ăp nău kan nsum mpôl, ƀư  nkoch mbơh rgâl nău ƀư an rmôt bu ur bŭn, nkre mbơh ntĭm, uănh năl HIV an bu ur bŭn, bu ur tâm năm deh kon. Nkoch trêng mpeh nău tâm boh tâm brê đăp mpăn an druh ndăm, saơ ơm n’hanh săm ngăch ăp kaman ntưp rêng tă bah trong tâm bĭch. Mât uănh bŭn ntreo ta ăp ngih dak si gay rgop ƀư n’hŭch rnoh ntưp HIV ta kon se jŭr bah dâng 2% tĭng trong nchrăp n’gluh an. Nai dak si CK1 Nguyễn Thị Vinh-Kruanh khoa njrăng n’gang HIV/AIDS, ntŭk uănh nđôi kop ji n’gor an gĭt:

         “Ŭch jăng lơi HIV bah mê̆ tât kon he an mbơh ƀư uĕh ăp nău ƀư njrăng n’gang ntưp rêng HIV bah mê̆ tât kon tâm khay ƀư n’hanh n’hao ntrôl dăng trong kan nkoch mbơh gay n’hao nău wât bah ăp rơh kơn nuĭh ƀon lan, lơn lah ăp bŭn geh bŭn, ur bah nuĭh ntưp HIV tâm rnoh năm deh bu ur geh nău ntưp âk, n’hŭch nău tâm rkeh tâm mŭch đah bu ur bŭn ntưp HIV, n’hao ăp nău ƀư uănh năl mham an bu ur bŭn, n’hao pă dak si ARV an bu ur ntưp HIV, geh n’ăp bu ur ntưp HIV geh nău ŭch deh kon n’hanh bu ur bŭn ntưp HIV geh bah dâng rnoh nking n’gang mô lah bah dâng saơ gay đăp mpăn dŭt n’hâm rnoh ntưp rêh me kon”.

         Tâm 6 khay bôk năm 2021, ăp ngih dak si lĕ mbơh ntĭm, uănh năl an 11673 bu ur bŭn, saơ mhe 4 nuĭh bu ur bŭn ntưp đah HIV, ntơm săm ARV ơm kơl nuĭh ntưp rêng ngăch dăng n’hanh n’hŭch ntưp an nuĭh êng. Ndrel đah nchroh ơm ntưp HIV an kon se bah me ntưp HIV gay săm ơm nsĭt tay săn soan an kon se. Khay pah kan njrăng n’gang ntưp rêng bah me tât kon (1/6-30/6), N’gâng kan dak si lĕ ntĭm rđău ntŭk uănh nđôi kop ji n’hanh ăp ntŭk dak si ntrôl dăng nkoch trêng kơl nuĭh ƀon lan wât nău khlay bah njrăng n’gang ntưp rêng bah mê̆ tât kon gay bah nĕ rgâl nău ƀư săk soan. Wât mpeh nău uĕh bah uănh năl ơm HIV an bu ur bŭn, năm khay bu ur ntưp HIV dơi bŭn đăp mpăn n’hŭch ntưp HIV an kon, nău uĕh bah săm ARV ơm an nuĭh ntưp HIV n’hanh bu ur tâm năm deh kon, nău uănh nđôi HIV đah bu uer bŭn ntưp HIV gay deh kon ngăch dăng, săm njrăng n’gang đah ARV an oh bê deh bah me ntưp HIV mô lah me geh uănh năl HIV geh nău rlơn rnôk jŭr sok, rnôk deh. Knơm nĕ âk bu ur bŭn dơi hăn but uănh bŭn n’hanh uănh năl HIV ta ăp ngih dak si. Nai dak si Nguyễn Thị Vinh-Kruanh khoa njrăng n’gang HIV/AIDS, Ntŭk uănh nđôi kop ji n’gor an gĭt:

         “Gay ƀư tĭng uĕh nău rƀŏng aơ ri rlău ma nău nsrôih bah nău kan dak si ri an geh nău lăp bah ăp ban ngành n’hanh ăp rmôt kan chính trị rêh jêng, nkoch trêng njrăng n’gang HIV, ma túy, bĭch brê, bu ur geh bŭn an tât ntŭk săm ơm, nkoch mbơh an druh ndăm ƀư tĭng uĕh ăp nău ntrŭnh mpeh đăp mpăn nău rêh, rêh uĕh dêr ngai ăp nău tih rmanh kon nuĭh, rgop rƀŏng tât jăng lơi ntưp rêng HIV mê̆ an kon luh bah dih ntŭk gŭrêh”.

         Aƀaơ, 4 ntŭk pă ndoh ndơ njrăng n’gang ntưp rêng HIV bah mê̆ tât kon lah: Ntŭk uănh nđôi kop ji n’gor, Ngih dak si đa khoa nkual Tây Nguyên, Ngih dak si Đa khoa Thiện Hạnh n’hanh Ngih dak si Đa khoa nkual ƀon têh Buôn Ma thuột lĕ ƀư nchroh ơm ntưp HIV ta oh bê bah me ntưp HIV, săm ARV ơm an 100% kon se ntưp HIV yor ntưp bah me, đăp mpăn săk soan an n’ăp me n’hanh kon. Rlău ma nĕ, lam n’gor hôm e geh 5 jrô mbơh ntĭm ŭch êng gŭ ta ăp ngih dak si nkual ƀon têh Buôn Ma Thuột, nkuăl Lắk, Krông Bông, Krông Păk n’hanh Ea Súp rgop tâm di nău ŭch mbơh ntĭm uănh năl HIV an nuĭh ƀon lan. Ăp năm, mbơh ntĭm uănh năl HIV an nklăp 23 rbăn nuĭh bu ur bŭn. Kơp tât khay 6.2021, lam n’gor lĕ saơ 2540 nuĭh ntưp HIV/AIDS, tâm nĕ 53 nuĭh HIV geh nkô̆ nău ntưp bah mê̆ tât kon, geh 2,14% tâm dĭng lĕ ăp nkô̆ nău ntưp HIV dơi năl. Bah meng ăp săk rnglăy dơi geh tâm trong kan njrăng n’gang ntưp HIV mê̆ tât kon, hôm e âk jêr jŏt. Nai dak si Nguyễn Thị Vinh-Kruanh khoa njrăng n’gang HIV/AIDS, Ntŭk uănh nđôi kop ji n’gor an gĭtl:

         “Jêr jŏt kơt nău wât bah du đêt bu ur, lơn lah bu ur bŭn tâm rmôt ntưp âk mpeh trong mkra đêt ngăn ntưp rêng bah me tât kon đêt ngăn, uănh năl êng đêt, saơ mbrơi tâm lvang bŭn n’hanh rnôk jŭr rnăn, hôme tâm rkeh mưch, tâm nkhah đah nuĭh ntưp HIV/AIDS. Rlău ma nĕ, prăk ntuh kơl an trong kan njrăng n’gang HIV/AIDS hôm e đêt, mô tŏng uĕh ăp nău kan nsum mpôl. Rmôt kan way kan bah dâng tâm rgop nsum, mô tâm di, ăp nuĭh pah kan aơ mô hôm geh, jêng nău saơ ntop kơl nuĭh ntưp HIV/AIDS mô hŏ ngăn ngên ngăch saơ”.

         Khay pah kan njrăng n’gang ntưp rêng HIV bah me tât kon năm aơ, tâm rnôk srê Covid-19 geh jêr jŏt, Ntŭk uănh nđôi kop ji Dak Lak lĕ ntĭm rđău ƀư tĭng ăp trong nkoch mbơh tâm di đah nu nău,  nkre njrăng n’gang srê tam nkre đăp mpăn njuăl tât nuĭh ƀon lan tŏng ăp nu nău mpeh njrăng n’gang ntưp rêng HIV bah mê̆ tât kon. Yor nê, du đêt nău ƀư nkoch mbơh rgum âk nuĭh, hăn trong dơi rgâl ăp trong ƀư nkoch mbơh tă bah báo, radio, loa ntuh ngơi, internet, tiăr nti pơk sŏng dăng, nkoch mbơh tă bah mạng xã hội n’hanh lơn lah bah facebook, zalo n’hanh trong kan mbơh an ăp nu nău dak si, mbơh ntĭm sŏng tă bah but săm ji, but uănh bŭn, uănh năl hăn êng.

          Gay mât uĕh tay n’hanh n’hao tam trong kan njrăng n’gang HIV/AIDS, tâm nĕ geh nchrăp njrăng n’gang ntưp rêng bah mê̆ tât kon ri nău ƀa ƀơ n’hao wât bah nuĭh ƀon lan, lơn lah bu ur bŭn, ur bah ăp nuĭh ntưp HIV tâm rnoh năm deh kon, bu ur geh nău ntưp âk dŭt khlay; nkre an nkoch trêng n’hŭch tâm mưch, tâm rkeh đah bu ur bŭn ntưp HIV n’hanh oh bê bah me ntưp HIV, n’hao nău ntop kơl bah rnăk wâl, kon nuĭh gay kơl ăp nuĭh aơ rlet rlău nău đit prêng, gay rêh. Bah meng nĕ, dŭt ŭch nău ndrel ty bah n’gâng kan ƀon lan n’hanh nsum mpôl, nău ntuh kơl đah prăk kaih nkoch mbơh dak si gay ntrôl dăng trong kan nkoch trêng njrăng n’gang HIV/AIDS.

 Tĭng nau kơp bah N’gâng kan njrăng rdâng HIV/AIDS, lah 100 nŭih me ntưp HIV dôl bŭn lah mô geh săm nau njrăng ntưp ta ưbah me tât kon ri geh tât 35 kon se rnôk deh mra ntưp HIV. Gay gĭt kloh lơn mpeh nau njrăng ntưp HIV tă bah me tât kon, rmôt phóng viên geh nau ôp nai dak si CK1 Nguyễn Thị Vinh, Kruanh Khoa njrăng rdâng HIV/AIDS, Ntŭk kan nkân njrăng srê ji n’gor.

Ơi nai dak si, nau ntưp HIV ntơm bah me tât kon lah ngoai tâm 3 trong ntưp HIV âk ngăn, ndri dăn nai dak si mbơh ân gĭt tay mpeh nau tât ndrel rnôk păng ntưp HIV tă bah me tât kon?

Nai dak si Nguyễn Thị Vinh: HIV ntưp tă bah me tât kon bah 3 rnôk: Tal bôk năp lah rnôk bŭn, kman HIV ntơm bah mham me ntưp HIV păng hoch tĭng trong rnăn kon gay ma lăp tâm săk kon bê. Nau ntưp rêng HIV tâm rnôk bŭn mra geh ơm nkrte rnôk ma kon tâm ndŭl knŭng 8 pơh ndrel têk jong tât lôch rnôk bŭn. Tal 2 rnôk deh kon, kman HIV tă bah dak wi, mham tâm săk me păng lăp tâm săk kon rnôk kon luh ntơm tâm ndul luh bah dih. Kman HIV kŏ mra geh ntưp tă bah mham me păng hăn tât tâm ntŭk geh sôt tâm săk me păng ndrel ma geh krêp tâm săk oh bê. Nklăp 50-60% rnoh kon se ntưp srê tă bah me lah geh ntưp bah trong deh kon. Tal 3 lah rnôk ân kon pu, đah nau geh kman HIV tâm săk ri geh tâm dak toh me  ri ma dơi geh ntưp rnôk ma ân kon păng pu toh me ntưp HIV. Rnôk pu toh, ngăn lah kon se geh nau ntưp tâm trong mung, mpiăt ndrel ntưp tât kon se, ngăn lah kon se geh nau sôt mbung. Mô lah nŭih me geh sôt khap, geh nau đang mô lah chăt sêk ƀư luh mham ri HIV mra dơi tĭng trong mham lăp tâm kon se, lăp bah trong mbung ndrel jêng ntưp HIV.

Ndri nai dak si moh geh nau nkah đă đah bu ur deh luh kon ma mô geh ntưp HIV?

Nai dak si Nguyễn Thị Vinh: Bu ur rnôk bŭn ri ân geh xét nghiệm HIV gay ma năl ơm nau ntưp HIV ndrel năn săm. Bu ur bŭn xét nghiệm ơm ân me gay ma rƀŏng tât nau njrăng rdâng nau ntưp ân kon. Xét nghiệm HIV ân me ân geh n’hâm soan ân kon. Săm ARV ơm ân me ri n’huch nau ntưp tât kon. Mô geh HIV tâm me ri mô geh ntưp ân ma kon. Săm ARV ơm kơl an nŭih ntưp HIV rêh jŏ jong n’huch nau ntưp tât kon nơm.

Đah ăp nŭih bu ur ntưp HIV ŭch deh kon ri moh nau nkah?

Nai dak si Nguyễn Thị Vinh: Tal bôk năp bu ur HIV geh nau mbơh kloh ăp nau bah nơm ân geh du tŏ bŭn ma kon ân ueh lăng. Tal bar lah ân geh uănh nau săm ân tŏng ăp gay deh luh ăp nŭih kon mô geh ntưp ma srê HIV. Tal 3 nŭih me ntưp HIV ân geh săm ARV ndrel geh kơt tĭng nau săm gay ma rnoh kman tâm dâng 200 bản sao/1 ml mham. Tal 4 ân geh uănh rnôk bŭn ndrle kơt tĭng ăp nau kan njrăng rdâng nau ntưp ndrel săm ân njrăng rdâng ân kon se ntơm rnôk mhe deh.

Ơ, lah ueh nai dak si.

Nuĭh rblang: H'Thi