Tĭng nau kơp bah Ntŭk nkân njrăng srê ji (CSC) Dak Lak, kơp tât nklang khay 10, tâm n’gor kơp dơn geh rlau 4.700 nŭih ji rtoh trong mham tâm dĭng lĕ 15 nkuăl, nkuăl têh, nkual ƀon têh, tâm nê geh 3 nŭih khĭt tâm nkuăl ƀon têh Buôn Ma Thuột ndrel nkuăl têh Buôn Hồ. Tâm Khoa tâm ntưp (Ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên) ăp nar rlau aơ, rnoh nŭih ji rtoh trong mham lăp săm tâm ngih dak si lơn ma âk, tâm nê âk nŭih ntưp ji rtoh trong mham bôk năp ndrel tât jru.

          Nŭih ji H.T.M tâm xã Hoà Thắng, nkuăl ƀon têh Buôn Ma Thuột, n’gor Dak Lak mhe bah oi yor tă geh ji rtoh trong mham. Săk wa M nơm mô mĭn nau ji aơ lŏ khuch ngăn kơt nê. Wa H.T.M nkoch:

“Rơh aơ lah rơh bôk năp gâp geh ji rtoh trong mham. Bôk năp păng ji kop duh, gâp hăn ntŭk jrâu khám gay ma chuh lăp dak, ngêt sak si ma mô bah. Tâm măng nê gâp lăp ngih dak si yor ji kop duh hô, lêt tâm săk. Nar bôk năp lăp ngih dak si mbơm oi, tât nar tal 2, tal 3 gâp hŭch tiểu cầu, săk gâp mô hôm dơi dâk, mô lăp sa, mô lăp ngêt. Lap lah geh rmôt bu yur ân mham ri ma gâp geh bu chuh ân 2 dŭng mham năn. Gâp saơ nau ji aơ khuch ngăn, lah nơm mô gĭt ơm ri mra khĭt ri ma gâp ŭch ăp nŭih lơi thơ tha ôh ma nau ji rtoh trong mham, lah soă ji kop duh, lêt rgănh ri nơm ân hăn ngih dak si gay ma khám, săm ân năn”.

          Nŭih ji êng đŏng lah T.M.N tâm nkuăl Buôn Đôn, n’gor Dak Lak, Bah năp nơh, tâm rnôk ji kop duh păng rvăt êng dak si sĭt săm tâm ngih, yơn rnôk aơ lŏ lơn ma khuch, mô kơt nau păng mĭn. Jêh pe nar ji kop duh hô, mô saơ bah ri mơ wa N lăp tâm ngih dak si. Wa N nkoch:

‘Aơ lah rơh bôk năp gâp geh nau ji rtoh trong mham, rnôk tâm ngih, gâp saơ ji kop duh, gâp ntôn lah mô geh nau khuch kơt năm e rnôk gâp ji kop duh dơm, tâm ngih săm bah ri ma gâp gŭ tâm ngih ngih. Yơn tât nar tal 4 gâp saơ mô hôm dăng ri ma hăn jrâu khám bu xét nghiệm mham, nai dak si mbơhlah huch tâm mham, ân lăp ngih dak si ndal. Tâm ngih dak si, geh rmôt bu kơl an mham ân ma gâp. Gâp saơ nau ji rtoh trong mham aơ khuch ngăn. Jêh rnôk geh nau ji, gâp saơ ân geh njrăng lơn ntŭk ntu nơm gŭ, krih dak si nkhĭt măch njrăng ji”.

          Ji rtoh trong mham Dengue lah nau ji yor kman Dengue lơh bah trong măch kăp. Ngăn lah ji rtoh trong mham Dengue lah ji kop dị, luh mham, mra nơh ƀư jêng khuch tâm trong mham, mô ueh tâm săk, lah mô geh năl ơm ndrel săm ơm ri mra kĭt. Tĭng nai dak si Phạm Hồng Lâm, Kruanh khoa Tâm ntưp, ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên, ntơm bah bôk năm tât rnôk aơ, Khoa tâm ntưp hŏ ndơn ndrel săm ân bơi tât 1.100 nŭih ji rtoh tron mham. Ngăn lah, rnoh nŭih ji rtoh trong mham jâk geh ntơm 3-5%, yơn năm aơ, rnoh nŭih ji rtoh trong mham geh 10%, rmôt ji rtoh trong mham geh 55% ndrel hôm e lah ji rtoh trong mham n’gơch. Nai dak si Phạm Hồng Lâm mbơh:

‘Nau ji rtoh trong mham lăp ngih dak si dôl ma ji kop duh hô, huch hutế áo yor luh hoch trong mham âk, luh mham đah âk ntrong ndrel tiểu cầu huch âk, knŭng tâm ban ma n’gul nau geh, mô lah geh nŭih hôm huch ntơm 30% rnoh dôl ma geh đŏng. Du nau ji ma vay mâp đŏng nê lah nŭih ji ji klơm ndal, yor khuch bah ntil kman nsum ma rnôk geh mpăm nau ji dŏng dak si ngêt bah duh ƀư jêng nau khuch tâm klơm, geh nŭih men tâm klơm hao. Ăp nau tât ƀư jêng nau săm ân nŭih ji lơn ma nêr, ân geh săm ngăn tâm di mơ geh nau bah oi”.

          Nai dak si Phạm Hồng Lâm nkah: Ji rtoh trong mham Dengue geh 4 type huyết thanh lơh jêng. Nŭih ji hŏ ntưp 1 tâm 2 type ri mô dơi geh nau dăng châl ma ăp nau tât êng. Ndri ma nŭih ji rtoh trong mham âk tŏ tâm du bông nau rêh. Nua khlay lah mô ân geh măch kăp ndrel lah geh nau ji ri nơm ân gĭt nau tât bah nau ji gay ma năn săm. Nau vay, ji rtoh trong mham mra geh 3 rơh kơt ba kơi aơ:

          -Rơh bôk năp vay ntoch jong tât nar tal 4. Tâm rnôk aơ, nŭih ji vay ji kop duh ndrel ji bôk, ji rêng lam săk jăn. Nŭih ji săm tâm di đah nau mêt uănh bah nŭih nai dak si ndrel uănh ăp nau tât nkah nau khuch gay lăp ngih dak si lah geh. Nŭih ji ân ƀư xét nghiệm tiểu cầu ăp nar gay ma uănh.

          -Rơh 2, aơ lah rnôk khuch ngăn ntơm nar tal 4 tât nar tal 7. Du đê̆ nŭih kơt lah bu ranh, nŭih geh nau ji jâk êng ân geh uănh nkah gay năn s aơ ơm ăp nau tât mô ueh.

          -Rơh 3, aơ lah rnôk ndâk săk soan bah nŭih ji. Jêh nklăp 2 pơh jêh rnôk nŭih ji bah mra geh ndâk mbrơi mbrơi.

          Rnôk aơ, N’gâng kan dak si hŏ ân dŏng vắc xin ji rtoh trong mham ndrel aơ geh uănh kơt lah ntrong kan kơl an ƀư jêh nau njrăng rdâng, ngăn lah ân âk nŭih. Ăp nau tă geh mĭn njêng ân soă vắc xin njrăng ji rtoh trong mham ueh, đăp mpăn, dơi dŏng ân n’ăp ma kon se ntơm 4 năm hao gŏ lơ. Rnôk geh ăp nau mpơl saơ kơt nau ji kop duh ndal, mô bah, ji bôk, ji lêt rgănh tâm săk, nŭih ji ân geh tât ngih dak si gay ma khám, xét nghiệm. Ji rtoh trong mham ân geh năl ndrel geh nau săm ơm, mô dơi rvăt êng dak si ngêt ndrel chuh êng dak si tâm ngih./.

Duh rtoh luh mham rêh lah nău ji ntưp rêng klach khuch tât săk soan, nău rêh nuĭh ji. Kop ji aƀaơ dôl geh jêr jŏt đah rnoh nuĭh ntưp ji na nao hao ta âk ntŭk. Gay kơl nuĭh ƀon lan wât kloh lơn mpeh nău ji duh rtoh luh mham rêh, rmôt nchih nău nkô̆ way nkoch lĕ geh rơh tâm nchră đah nai dak si Phạm Hồng Lâm-Kruanh khoa Truyền nhiễm, Ngih dak si Đa khoa nkual Tây Nguyên. Jă kônh wa n’hanh lĕ băl mpôl gŭ djăt.

Dăn nai dak si an gĭt nkô̆ nău, trong ntưp rêng n’hanh ăp naư ntoh rnôk ntưp ji duh rtoh luh mham rêh?

- Nai dak si Lâm: Duh rtoh mham rêh lah yor kaman n’hanh ntưp rêng dŭt âk yor măch bah nuĭh ji ntưp nuĭh ngăn. Ji geh ăp nău ntoh âk kơt: Duh ndô̆t ndal, geh ji bôk, ji kon măt, ji soan, ji nting, ji ol lam săk, duh rtoh luh mham rêh đah ăp trong, mô uĕh trong prioch, ji ndŭl ta bah dâng, ji ndul djroh, ji ndŭl ta klơm, m’ưm hok, ngêt sa mô lăp. Nĕ lah ăp nău ntoh way saơ ta nuĭh ji duh  rtoh luh mham rêh. Rlău ma nĕ hôm geh ăp nău ntoh mbơh n jrăng, săk nuĭh ji mô uĕh, ŏk rgănh, ji ndŭl ta ntŭk nklơm, m’ưm hok, đêt chrach, huyết áp hao đêt n’hanh rtoh luh mham rêh. Nuĭh mbăn nuĭh ji jŭr huyết áp, rtoh luh mham rih mbăn yor hŭch tiểu cầu, djuôr klơm soh ngăch.

- Ji duh rtoh luh mham rêh m’hâm nău klach đah nuĭh ntưp ji, ơi nai dak si?

- Nai dak si Lâm: Duh rtoh luh mham rêh lah ji 7 nar, 7 nar kơt nĕ săk soan nuĭh ji mbra roh hoach, rnoh nar năm bĭch ngih dak si jŏ, nuĭh pah kan roh săk soan lŏ mô dơi geh ƀư luh ndơ, hôm ntop du hê nuĭh mât rong mbra ƀư âk roh hoach, ŏk r’ah. Ăp nuĭh mbăn an săm ndal lŏ roh hoach, ŏk r’ah. Lah ăp nuĭh ntưp ji săk mô ngăch kơt nuĭh ranh, nuĭh geh ji jŏ, kon se brêt têh, bu ur bŭn mbra geh hao ăp nău n’glơi an lah mô dơi nchroh n’hanh săm ngăch.

- Rnôk ntưp ji duh rtoh mham rêh, nuĭh ji an njrăng moh ăp nău mêh, ơi nai dak si?

- Nai dak si Lâm: Nuĭh ji ntưp duh rtoh luh mham an njrăng 3 nău: Bôk năp jêng tât khĭt tâm nău hao ndal, jŭr huyết áp, nuĭh ji mbra ntoh nău mbơh njrăng kơt ŏk r’ah, ji ndŭl ta nkual klơm, m’ưm hok, rtoh luh mham rêh n’hanh mbăn lơn lah jŭr huyết áp. Lah huyết áp jŭr geh ta măng ri dŭt klach. Tal 2 lah nău rtoh luh mham rêh way mbăn tâm nu nău nuĭh ji rmŏng, nuĭh ji dôl dŏng dak si ta ăp nuĭh ji play nuih geh dŭt klach, nău ntoh luh mham rêh mbăn. Ta n’gu nuĭh ji ntưp ăp nău ji jŏ bah dơi mâp nău djuôr ăp ntŭk tâm săk, tâm nĕ djuôr klơm lah âk. Yor nê, nău săm an geh nău mbơh ntĭm bah nai dak si bôl ăp nuĭh n’ăp n’gơch n’hanh mbăn. Rnôk ntưp duh rtoh luh mham rêh, nău klach ngăn lah luh huyết tương, lah geh ntĭm nuĭh ji mhe dơi ntop dak. Lah nuĭh ji ntop êng dak ma geh hao ndal, nai dak si mbra dŭt jêr mĭn rnoh dak lĕ roh gay ntop an tâm. Yor nê, nău ntop êng dak ta jay, ta du đêt ntŭk but uănh ji an geh trong mbơh.

- Nai dak si geh nău ntĭm đŏng an nuĭh ƀon lan gay njrăng n’gang ji duh rtoh luh mham rêh?

- Nai dak si Lâm: Njrăng n’gang ji duh rtoh luh mham rêh an njrăng 2 nău lah lơi an măch kăp n’hanh lơi an măch deh tăp tâm ăp nkual rêh bah ntŭk ƀon lan gŭ. Nău lah mbơh nsum lah “mô an geh tăp rhai dak ri mô geh duh rtoh luh mham rêh”. Ƀư an roh ntŭk ntô deh tăp bah măch ri rnoh ntưp ji mbra nar lơ hŭch. Aƀaơ lĕ geh vaccine njrăng n’gang duh rtoh luh mham rêh gay njrăng lor, aơ lah nău uĕh ngăn gay rgop tâm trong kan njrăng n’gang ji duh rtoh luh mham rêh. Rnôk ntoh ăp nău way mâp ndal đah săk soan kơt duh ri nuĭh ƀon lan an tât ngih dak si dăch ngăn gay dơi bu uănh, nchroh n’hanh săm ngăch.

Dăn lah uĕh nai dak?