VOV4.M’nông - Tĭng nău mbơh bah Ntŭk uănh nđôi kop ji, knŭng tâm 4 khay bôk năm 2021 lam n’gor Dak Lak lĕ geh 465 nuĭh kon se ntưp ji jâng ty mbung, rgum âk ta Nkual ƀon têh BMT, nkual têh Buôn Hồ, nkuăl Buôn Đôn, Cư M’gar. Tâm nĕ, ntoh âk nuĭh kon se ntưp jâng ti mbung rnoh mbăn, geh nău rgâl n’hanh lĕ geh du hê khĭt. Ta năp nu nău nĕ, ăp me bơ̆, nuĭh mât rong kon se an n’hao lơn tay njrăng n’gang ji an kon se.

         Ji jâng ty mbung yor kaman ƀư. Ntil kaman ƀư ji knŭng lah Caxsackivirus A16 n’hanh Enterovirus 71, tâm nĕ, Caxsackievirus A16 lah kaman ƀư ji âk ngăn yơn lah ji way ta rnoh đêt, bah êng n’hanh đêt rgâl. Hôm Enterovirus 71 lah ntil ƀư ji geh rnoh mbăn âk, ntưp rêng dŭt ngăch n’hanh jêng mbăn, ƀư âk nău rgâl klăch n’hanh khĭt an kon se. Bah bôk năm tât aƀaơ, Ngih dak si Đa khoa nkual Tây Nguyên lĕ wơt dơn n’hanh săm an nklăp 200 nuĭh kon se ntưp ji jâng ty mbung n’hanh ăp nar bah năp na nao kơp dơn ăp nuĭh ji mbăn. Tiến sĩ, nai dak si Trần Thị Thúy Minh, kruanh khoa nhi Tổng hợp Ngih dak si đa khoa nkual Tây Nguyên  an gĭt:

         “Ji jâng ty mbung way mâp ta kon se bah dâng 5 năm deh, lơn lah kon se bah dâng 3 năm deh. Ji dơh ntưp rêng. Kon se way ntưp kaman ƀư ji jâng ty mbung rnôk mâp đah dak muh, dak diu, dak ăp rplăi n’hanh ăch bah nuĭh ntưp ji mô lah bah ăp ndơ ntưp kaman aơ kơt ndơ pâl, nsưng, ntŭk nhŭp ty... Ji jâng ty mbung ntoh chah chrai wăr năm, yơn lah, rnôk dăch aơ, rnoh nuĭh kơt rnoh mbăn bah ăp nuĭh ntưp ji jâng ty mbung ta n’gor Dak Lak hao ngăch, tâm nĕ ngih dak si lĕ wơt dơn n’hanh săm an dŭt âk kon se lăp ngih dak si tâm nu nău dŭt mbăn”.

         Rnôk ntưp ji jâng ty mbung, kon se mbra geh ăp nău ji kơt rtoh, ji mlông dơ̆, luh, rplăy dak tâm mbang ty, mbang jâng mô lah bŭt. Đah ăp nuĭh đêt, nău ji dơi bah êng đêt nar. Yơn lah, du đêt nuĭh ji nu nău mbăn, lah mô dơi săm ngăch ƀư khuch tât rngok n’hanh n’glơi tay du đêt nău ji an kon se kơt môr ntô rngok yor kaman, môr rngok.

         Nô Nguyễn Văn Trang ta nkuăl Krông Pắk, n’gor Dak Lak dôl mât kon ntưp ji jâng ty mbung rnoh mbăn ta khoa Nhi Tổng hợp. Tĭng nô Trang, rnôk mon geh du đêt nău ntoh duh đêt nar mô bah, rnăk wâl leo hăn but uănh ta ngih dak si n’hanh sĭt jay săm yơn mô ntôn ji rgâl ngăch jêng ndăn leo mon hăn lăp ngih dak si. Nô Nguyễn Văn Trang nkoch:

         “Tă aơ đêt nar kon gâp geh duh, rnăk wâl leo mon hăn bŭt uănh ta jrô but uănh ji ri nai dak si nchroh mon geh jâng ty mbung n’hanh mbơh ntĭm rnăk wâ an mon lăp ngih dak si. Ta ngih dak si, ăp nai dak si an gĭt kon gâp geh jâng ty mbung rnoh mbăn. Uănh kon duh hô, ŏk r’ah, lêt rgănh, mô ngêt sa gâp dŭt rvê. Gâp gĭt ji aơ dŭt klăch đah kon se. Rnôk ntưp ji, lah mô dơi saơ ơm n’hanh săm ngăch, kon se mbra klăch tât nău rêh. Kơt nău bah kon gâp, mon ntoh đêt rplăy dak yơn rnôk lăp ngih dak si lĕ ta rnoh mbăn, lah lăp ngih dak si mbrơi ri mbra dŭt klăch”.

         Tâm ban kơt nô Trang, nô Đỗ Trần Diệu ta nkual têh Buôn Hồ, n’gor Dak Lak dôl mât săm kon ji jâng ty mbung rnoh mbăn. Uănh mbung kon rtoh dak, mô sa mô ngêt, nô dŭt nđach. Nô Đỗ Trần Diệu nkoch:

         “Kon gâp năm aơ rlău 2 năm. Yor mbung mon ji, rtoh rplay dak lŏ mô dơi ngêt sa jêng mon nhĭm na nao. Rlău ma mon gâp hôm du hê mon mhe 2 khay. Yor gĭt ji jâng ty mbung ntưp rêng ngăch lŏ dŭt klach jêng rnôk saơ mon ntưp ji, rnăk wâl lĕ puh rao kaman, răk rao ngih wâl n’hanh nkhah êng 2 mon gay n’hŭch ntưp rêng”.

         Aƀaơ srê jâng ty mbung dôl nu nău jêr jŏt, lơn lah tâm rnôk aơ, rnôk srê Covid-19 ntoh tay, ăp ngih sam ƀŭt an kon se rlu nti ơm, đă ăp me bơ̆ an njuăl kon se ta rmôt kon se rnăk wâl. Aơ lah ntŭk ntô dŭt dơh ntưp riêng kaman ƀư ji, yor, ăp me bơ̆ n’hanh nuĭh mât rong kon se an ƀa ƀơ răk rao, jŭt jay, ndơ pâl bah kon se kloh uĕh, jut rao đah dak Chloramin B. An kon se ngêt duh sa sĭn, tŏng ăp đăp mpăn ndơ sa n’hanh răk rao ty rnôk kon se pâl. Rnôk kon se geh siăk, duh, an nkhah êng, mô an mâp đah ăp mon êng. Rnôk kon se geh ntoh bah nău ji jâng ty mbung, an uănh nđôi na nê̆, lah saơ kon se geh ăp nău ji kơt: Ndrăt, ŏk r’gănh, mham nchoăt ngăch.... ri an ngăch leo kon se tât ngih dak si dăch ngăn gay dơi but uănh n’hanh săm ngăch, dêr an geh nu nău klăch mbăn.

Ơi kônh wa ndrel. Bah năp nau tât bah srê ji jâng ty mbung, ngăn lah ăp n ŭih kon se ji hô lơn ma âk ri ƀư âk nŭih mhe mbŏ rvê, rmôt Phóng viên nkô̆ nau nkoch geh nau tâm nchră đah Tiến sĩ, nai dak si Trần Thị Thuý Minh, Kruanh khoa Nhi Tổng hợp Ngih Đa khoa nkuăl Tây Nguyên gay gĭt kloh lơn mpeh nau ji aơ ndrel nau njrăng rdâng.

PV: Rnôk geh nau ji jâng ty mbung, nŭih ji mhâm geh nau mpơl ji ơi nai dak si?

Nai dak si Minh: Nau mpơl nau ji jâng ty mbung geh âk nau êng êng ngăn, kơt lah ntơm bah n’gơch tât jâng ndrel geh pă jêng 4 rnoh ngăn. Bôk năp, jâng ty mbung geh saơ nrôk kon se ji kop duh đê̆, luh ngăn rtoh dak mô lah gur tâm mpang ty, mpang jâng, mbung, kô̆ mâk, mbung ta yơi. Geh kon se luh rtoh dak tâm lam săk jăn. Aơ lah nau mpơl bôk năp bah nau ji jâng ty mbung. Lah kon se luh rtoh dak, mô geh nau mpơl êng ri kon se geh nau ji jâng ty mbung độ 1. Lah kon se geh nau mpơl lah nau ji jâng ty mbing geh nsum ma duh hô lah ji jâng ty mbung độ 2. Ăp kon se ndrât săk, nhĭm mô dơi leng, geh ăp nau mpơl mô ueh mpeh bôk rngok ri kon se geh nau rgâl mpeh độ. Độ 2b lah ăp kon se geh nau khuch tât bôk rngok, ndrât săk âk, mô hôm tam ma dak si lêt bĭch, mô ueh bôk rngok, mô ueh tâm săk jăn, dâk hăn mô nâp ndrel geh nau mô ueh mpeh săk jăn. Độ 3 lah ăp kon se geh nau ji jâng ty mbung geh huyết áp prêh ndrel ma rtoh luh tâm jâng ty mbung geh, trong mham hao ngăch ndrel khuch tât klơm, trong hoch mham. Độ 4 lah ăp kon se ji jâk kơt, brâp săk, k’hăk, mô hôm mpât trong mham, huyết áp mô hôm mpơl.

PV: Nau săm ji jâng ty mbung geh jêr đŏng lah mô hơi nai dak si?

Nai dak si Minh: Nsing tâm nau ji bah ji jâng ty mbung mra geh nau săm ân tâm ban. N’gâng kan dak si leo nau đă ntĭm săm nau ji jâng ty mbung tâm lam dak. Đah ăp nuĭih ji jâng ty mbung độ 2b mra dơi geh uănh êng tâm ăp ngih dak si nkuăl, xã yoor lah rnọ ji aơ ê tŏng gay ma dŏng dak si săm khlay. Lah kon se ji jâng ty mbung độ 2b ân geh leo ngih dak si n’gor gay ma ngêt dak si Gamma globulin. Ndrel đah dak si Gamma globulin ri lam n’gor Dak Lak knŭng geh Ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên lah dạ si săm bah ân kon se ji jâng ty mbung. Nsing tâm 4 nau pă ji ma geh nau săm êng êng. Nau vay ntơm 90-95% nŭih ji jâng ty mbung mra bah tâm 7 nar. Du đê̆ nau ji ntrơn jêng độ 2a ri mra ngêt dak si bah duh, ngêt âk dak, dŏng dak si gay ma ma săm bah ndrât săk. Ngăn lah đah kon se ji jâng ty mbung ân geh njrăng uănh. Kan uănh lah nau khlay ngăn. Đah ăp nŭih lăp ngih dak si nhóm 2b mô tam ma dak si ân lêt bĭch ri ân săm ma Gâmm Globulin. Lah ji jâng ty mbung độ 3, êng ngêt dak si Gamma globulin, hôm ngêt tay dak si kơl sŏ n’hâm ân tâm ban. Ngăn lah nau ji độ 4 ri mra dŏng máy kơl sŏ n’hâm, leo hoch trong mham ndrel ăp ntil ndơ dŏng êng.

Rnôk aơ, bảo hiểm y tế geh nau dơi leo trok ân  ăp ntil dak si Gamma globulin mô lah ăp ntil dak si jâk lơn, ăp nau săm jru kŏ kơt nê đŏng. Săm Gamma glonulin tâm ngih dak si geh ntơm 40-60 rkeh ndrel geh bảo hiểm y tế trok lĕ. Yor ri, ăp me mbŏ kon se mô kâp rvê rnôk săm kon se ji jâk jru. Ngăn lah nơm ân geh njrăng uănh tâm kon se geh nau ji jâng ty mbung, lah saơ nau ji hao jâk ri ân geh leo tât ngih dak si săm ân năn, lah saơ ăp nau mpơl ji jâk ji ân geh leo săm tâm ngih dak si ân năn, der nau tât khuch ndrel khĭt.

PV: Ơi nai dak si, đah kon se ji jâng ty mbung mât chăm êng tâm ngih ri moh nau nkah êh?

Nai dak si Minh: Ji jâng ty mbung lah nau ji ntưp bah trong ăch, chrach, yor ri rnôk mât chăm tâm ngih ri ân rao kloh ty ân kon se rnôk pâl ma ndơ pâl, mô lah ăp ntŭk pâl nsum ăp kon se êng êng ri der bah nau ntưp ji. Rnôk kon se geh nau ji jâng ty mbung ri der pâl nsum ma ndơ pâl bah kon se geh ji ndrle mô ji. Nau ji jâng ty mbung kŏ ntơp bah trong êng, yor ri ma nŭih têh mât chăm kon se ji jâng ty mbung mô lah pâl ndơ pâl nsum ma kon se geh nau ji jâng ty mbung kŏ ân nkah rao kloh ty mô ân geh nau ntưp rêng. Yor ri, kon se geh nau ji jâng ty mbung mra bah jêh 7 nar, rnôk săm ân kon s êgh nau ji ri mô kâp ver sa, ân răk kloh ân kon se, săm ăp nau mpơl lah duh săk ri ân ngêt dak si bah duh. Ngăn lan ân geh mêt uănh rnôk kon se ntrpơn jêng ji jâk lơn ri ân geh leo ngoh dak si. Ngăn lah, ân uănh kon se lah duh mro mô bah tâm 3, 4 mông ri knŭng ân leo tâm ngih dak si, takl 2 lah kon se luh hok mro, tal 3 lah kon se nhĭm mô bah, tal 4 lah kon se ndrât săk. Kon se ndrât geh ntưp ji jâng ty mbung geh êng. Êng nê,  hôm ăp nau mpơl kơt lah nơm ân geh njrăng đŏng nê lah kon se sŏ n’hâm kol tâm ntang ntơh, rnôk nê lah kon se ji ju hôm. Yor ri, rnôk saơ kon se geh nau mpơl kơt nê ri ân geh leo kon se hăn ngih dak si gay ma săm.

  PV: Ơ, lah ueh ma nai dak si.

Nuĭh răk rblang: H'Thi -Y Sưng Phê Ja