VOV4.M’nông: Brêt têh hao âk  ta kon se lah nău  săk mô dơn tŏng ăp ndơ sa n’hanh đạm tĭch nău ŭch, yor pă an mô tŏng mô lah yor nău ji, ƀư kon se rgay ngăch, hŭch ký mô lah geh môr. geh nău khĭt bah kon se ntưp brêt têh hao ngăch mbăn bah 5-20 tơ̆ nkôp đah kon se ngăn n’hanh yor nkô̆ nău ƀư khĭt ta kon se mô lah geh nău êng lah ngăch geh khĭt nuĭh ta ăp kon se geh ntưp ăp nău ji kơt ji ndŭl djroh n’hanh ji klơm soh. Yor nê, nău nking n’gang n’hanh săm ơm kon se geh brêt têh hao ngăch lah dŭt n’hâm jăch ndăn n’hanh khlay.

Oh Lê Diệu Linh, 2 năm n’gul, ta phường Ea Tam, nkual ƀon têh Buôn Ma Thuột jâk săk knŭng geh 9kg n’hanh jêt lơn dŭt âk nkop đah ăp kon se ndrel năm deh. Wa Nguyễn Thị Bính, u mon Linh an gĭt, bah rnôk deh tât rnôk geh 5 khay, Linh dŭt rmŏng, sa kah, bĭch hăk. Tât rnôk dơi geh bơi du năm, mon way geh ăp nău ji geh tât trong n’hâm n’hanh trong proch, kơt: ji klơm soh, ryôk klơm soh, ji ndŭl djroh, ji trong proch... jêng tât dŏng âk kháng sinh. Bah nĕ, mon ƀlao sa n’hanh jêt rgay, ngêt âk dak ji ntop kơl lăp sa ma mô dơi rgâl. Săk wa Bính mô gĭt nu nău hô bah mon tât rnôk hăn but uănh n’hanh dơi ăp nai dak si nchroh mon Linh geh brêt têh hao ngăch, lah mô dơi săm ơm geh ăp nău hun hao jŏ jong bah mon. Nkoch tay mpeh nău aơ, wa Nguyễn Thị Bính lah:

“Bah rnôk mon deh tât rnôk geh 5 khay ri mon rmŏng, mô geh kop ji du ntil, tât rnôk mon bơi du năm ri tâm năm nĕ an sa ri mô lăp, măng bĭch luh dak rhal, mbê̆ dak rhal, nar mon lơ ŏk r’ah, ƀlao sa. Mon du năm, ăp tơ̆ sa rnih lah hok lĕ, mô dơi sa, jêh nĕ siăk, măng ri luh dak rhal âk, sroh nđik, siăk âk... Jêh nĕ rnăk wâl njŭn mon hăn but uănh nai dak si nchroh ji ryôk klơm soh, ji klơm soh. Ngêt dak si âk ngăn ma mô bah. Rlău ma nĕ, mon hôm way geh ji ndŭl djroh. Klach trong proch geh nu nău jêng sŏk dak si trong proch an mon ngêt, mô bah. Jêh nĕ, mê̆ mon leo hăn Sài Gòn but uănh ri nai dak si an gĭt mon mhe geh brêt têh, nkre ji trong proch. Jêh nĕ, dơi nai dak si nchih dak si ngêt du khay, aƀaơ mon lĕ ngêt sa nâm ơm, bĭch hăk n’hanh hao ký”.

Tĭng nai dak si Vi Thị Huệ, Groi Khoa, mât uănh Khoa dinh dưỡng, Ntŭk uănh nđôi kop ji n’gor Dak Lak: gay nchroh kon se geh brêt têh hao ngăch mô dah mô kâp tĭng kơp rwa ty n’hanh vĕ prêh săk, jâk săk yor ăp nău saơ bôk năp way jêr năl. Lah tâm 2 nkô̆ nău vĕ rwa ty n’hanh jâk săk đêt lơn nkôp đah têh săk ri dơi nchroh kon se brêt têh hao ngăch. Kon se geh brêt têh hao ngăch lah mô dơi săm ơm mbra ƀư âk nău khuch bah kơi. Nai dak si Vi Thị Huệ, Groi Khoa, Mât uănh Khoa Dinh dưỡng, Ntŭk uănh nđôi kop ji n’gor Dak Lak an gĭt:

“Rgâl nău klach ngăn bah brêt têh hao ngăch mbăn mô lah mâp trong chŏl nău ji bah kon se hŭch, ƀư ăp ntưp nău ji lăp, ntĭt nsa kơt: ji hiăn, ji trong n’hâm... nkre tĭng ăp nău ji, kơt hoănh tuyến ức, hạnh nhân, play leh mô lah ăp khô bào êng. Yơn lah, rnôk du hê kon se brêt têh hao ngăch ri prêh săk bah kon se hun hao mbrơi, jâk săk bah mon mbra mô dơi kơt kon se êng. Rnôk geh ri klơm bah kon se geh khuch đŏng. Tal 2 tay lah tế bào tuyến tụy, niêm mạc hoănh, pơng ƀư khuch dung mao lĕ rngôch, mbra hŭch lăp ndơ sa kah ri lơ ƀư brêt têh hô. Nău tay lah rnôk geh brêt têh hao ngăch, an săm ta ngih dak si ri kloh ngăn lah saơ săk ăp mon nđik, pal ăp ntŭk jâng ty. Rnôk brêt têh hao ngăch mô săm ri rnoh khĭt dŭt âk. Bôl săm hôm ri nău bah kơi aơ hôm e hun hao mbrơi lơn nkôp đah kon se êng”.

Brêt têh hao ngăch n’glơi an nău khuch hô đah kon se, yor nê, rnôk saơ kon se ƀlao sa, ƀa ƀơ ntlơi sa, săk rgay mô lah mbrơi hun hao prêh săk nkôp đah ăp băl du rơh, kon se way ƀlao mpât pâl yor rnôk pâl way ngăch ji ŏk n’hanh dơh roh soan, ntô pal mô lah rmĭt, măt mô ang, kon se way ndra ndŭl, môr ta măt jâng, ntô krêp,... mô lah rnôk ntôn geh nău saơ, me bơ̆ njŭn kon se tât but uănh ngăch. Tă bah nău but uănh ndơ sa kah, ƀư uănh năl, rblang vi chất n’hanh but uănh lor, ... Nai dak si mbra n’glôn jêh di na nê̆ nkô̆ nău brêt têh, bah nĕ geh âk trong săm tâm di.

Nău kon se ntưp kop ji: geh brun, ntưp ji trong proch, jêr lăp ndơ sa,... ri nău săm ji lah khlay ngăn lor rnôk rgum tâm ndơ sa, dak ngêt. Nău sa bah kon se; an tâm ban n’hanh ntop tay di, tŏng chất an săk kon se dôl mô tŏng. Mô rgum ăp ntil ndơ kah an kon se, lơn lah đah kon se brêt têh ƀư khuch klach lơn an kon se. Nău mpât pâl; ntrŭt nsôr kon se pâl rlưn đêt n’hanh ntop nău mpât pâl tât rnôk săk geh nâm ơm ri mât pâl rlưn ƀa ƀơ ăp nar. Mpât n’gơ săk dơi lêk chai ndơ sa n’hanh rgâl ndơ sa du trong dơh dơm lơn.

Gay gĭt kloh lơn mpeh nau brêt têh tâm kon se, phóng viên nkô̆ nau nkoch hŏ geh nau tâm nchră tay đah nai dak si Vi Thị Huệ-Groi Khoa, ƀư nau kan tâm khoa Dinh dưỡng, Ntŭk kan nkân njrăng srê ji n'gor Dak Lak.

Ê lor dăn lah ueh nai dak si hŏ ndơn nau râng ôp nau bah phóng viên Nkô̆ vay nkoch n'hâm soan ndrel nau rêh. Ơi nai dak si, moh nkô̆ ƀư kon se brêt têh êh?

Nai dak si Vi Thị Huệ: "Brêt têh geh âk ngăn nkô̆ nau, nkô̆ bôk năp nê lah yor ndơ sa mô tŏng ndơ sa kah, mô tĭng pă Vitamin, khoáng chất, ăp chất đạm, protid, Protein, lipid ndrel ăp ntil vi chất tâm rnôk ân kon se sa. Nkô̆ tal bar lah yor nau khuch tâm trong proch kon se, kon se sa ma mô geh lăp tâm săk. Ndrel geh du nkô̆ nau đŏng ne elah ăp nau mơng rnôk ngêt sa bah kon se, kơt: Lah sa ri luh hok ri kon se mô dơi geh sa lăp tâm săk. Êng nê hôm geh ăp nkô̆ geh tât nau ji tâm bôk rngok, lơi khuch nau ngêt sa, lơh ân kon se mô lăp sa. Ndrel du nkô̆ nau êng đŏng ne elah kon se mô geh pu toh me tâm 6 khay bôk năp ƀư ân kon se brêt têh ndrel geh ăp rnăk vâl ri ân kon nơm sa ơm ir ri kŏ ƀư tât nau brêt têh đŏng tâm kon se.

Brêt têh tâm kon se khuch hô, nê lah nau brêt geh tâm gleh năm. Mra dơi lah brêt têh cấp: nê lah săk kon se rgay mô lah môr tâm săk. Kon se rgay săk lah kon se rgây ir, rgay nting, hôm kon se uănh môr tâm săk ri uănh kơt lah lay yơn nau ngăn lah brêt săk. Nê hôm geh du ntil nau đŏng ma nơm uănh păng tâm ntop tă bah nau môr săk ndrel rgay nting, geh jâk săk, ndrel nau prêh mô tâm ban ma kon se tâm ban ngăn, yơn lah mpang jâng têh. Aơ lah ntil geh nsum ma nau rgây nting ndrel môr săk”.

Nau nơm săm kon se rnôk brêt têh ri mhâm geh ƀư ơi nai dak si?

Nai dak si Vi Thị Huệ: Nau săm brêt têh ân kon se lah du ntrong geh âk nau jêr đah nơm ngăn. Ê lor nơm geh gĭt rnoh jâk, kơt: Brêt têh mô lăng jâk, brêt têh geh rnoh jâk oi ndrel brêt têh rnoh khuch ngăn. Rnôk nơm săm ân geh nsing tâm nau dôl geh bah brêt têh gay ma săm. Tâm rnôk brêt têh jâk ma mô geh nau mpơl, mô geh nau khuch tât nau êng êng ri mra geh săm tâm ngih dak si xã, phường. Hôm brêt têh jâk oi, geh tât nau khuch êng tâm săk kon se mra geh săm tâm ngih dak si, rnôk nê ăp nai dak si mra săm ăp nau ji êng êng geh nsum đŏng. Ăp kon se geh âk nau ji êng êng nsum. Hômm geh săm brêt têh ri nơm ntop ma nau ngêt sa, kơt lah sa âk ntil ndơ sa kah, lay, ntop Vitamin A tâm kon se ntơm 6-60 khay, ân ngêt dak si nkhĭt brun ân kon se ntơm 24-60 khay. Ntop kẽm ân kon se sa tŏng ăp ntil ndơ sa ân geh kah, nơih têh săk êng.

Ndri, ơi nau dak si, mhâm nơm ƀư gay ma năl lah kon se brêt têh?

Nai dak si Vi Thị Huệ: Gay năl kon se brêt têh ngăn, mra uănh saơ kloh ngăn lah kon se brêt rgay. Nau ntoh ngăn nê lah me mbơ̆ kon se mbơh mpeh rnôk kon nơm mô lăp sa jong năm. Mpeh chuyên khoa ndơ ngêt sa, cán bộ nau dak si mra sŏk mâng veh Moac gay ma năl nau brêt têh tâm kon se geh khuch hô đŏng lah mô. Mâng veh Moac aơ phung hên mra veh tâm laih ty bah kon se, lah kon se tâm dâng 11,5cm ri mra geh năl lah brêt têh ngăn”.

Nai dak si mhâm geh nau nkah đă ma ăp me mbơ̆ lpn se gay ma nchrăp njrăng, rdâng nau brêt têh kon se?

Nai dak si Vi Thị Huệ: Gay ma njrăng nau brêt têh tâm kon se, kon se mhe deh ân geh pu dak toh me tâm 6 khay bôk năp. Jêh nê 6 khay ba kơi đŏng ân kon se nti sa ntop ndơ êng ân tâm di, tŏng ăp nau geh ndrel nau kah đah ăp khay bah kon se tâm ban ma nê nơm ân kon se pu tay toh. Đah ăp nau ngêt sa bah kon se tŏng ăp ntil ndơ sa. Kơt lah, rmôt ndơ sa Protein, Lipid, Vitamin, khoáng chất...gay kon se tŏng dơi ŭch geh hun hao ndrel hao rêh bah kon se. Đah ăp kon se têh lơn ri nơm ân geh ân kon se pâl ân ueh, ân păng nchuăt, re dak, mô dơi krŭng ân jon tâm ngih. Êng nê, ân geh săm ăp nau ji geh êng êng bah kon se. Kơt lah kon se ji trong proch, kon se ji ndul djroh mro, kon se ji kơt nê kŏ lơh ngăn khuch tât nau lăp sa bah kon se, ƀư kon se mô ŭch sa...nơih jêng nau brêt têh ngăn. Êp nê, tâm nrôk dôk dôl ma bŭn ri ân geh ntop tŏng ndơ sa sắt, a-xít pho-líc ndrel ăp ntil vitamin, khoáng chất ân tŏng. Ntop tay Vitamin A ân tŏng ân kon se ntơm 6-60 khay, ndrel ma ăp nŭih me mhe deh kon tâm du khay.

Ơ, lah ueh nai dak si.

Nuĭh răk rblang: Y Sưng Phê Ja-H'Thi Rya