VOV4.M’nông: Nau ji kol trong mham klơm soh (COPD) lah nau ji tâm klơm soh, tâm rnôk trong hoch n’hâm geh kol, rnoh ndŏk tâm klơm soh âk njêng kol tâm trong n’hâm, ƀư n’hâm lăp tâm klơm soh mô dơi lăp ri jêr sŏ n’hâm tâm nŭih geh nau ji ndrel mra jêng ăp nau ji êng kơt: Hoi sŏ n’hâm, luh n’hâm, dak bah dih klơm soh, ƀư hôi play nuih…Yơn lah, nau ji hô ri mô dơi săm bah, lah nơm ơm saơ ndrel săm tâm di, nŭih ji mra rêh nsum ma nau ji COPD.

Tĭng ntŭk kan dak si lam ntur neh (WHO), nchrăp du năm lam ntur neh geh nklăp 250 rkeh nŭih ji COPD, lah nkô̆ ƀư khĭt nŭih dâk tal 4 tâm ăp nkô̆ nau ƀư khĭt ndrel dâk tal 5 mpeh nau jâk bah nau ji aơ lam ntur neh. Việt Nam lah dak geh rnoh nŭih ji klơm soh kol n’hâm âk ngăn tâm nkuăl Châu Á-Thái Bình Dương, tĭng nau geh mĭn rvê tâm ăp năm rnoh nŭih ji nklăp 4,2% rnoh nŭih rlau 40 năm ndrel geh nau mra hao âk lơn yor su hât ndrel hôl khih ntŭk gŭ. Nai dak si R’Mah Lương, Groi Giám đốc Ngih dak si hiăn ndrel klơm soh Dak Lak mbơh:

‘Nau ji klơm soh kol lah du nau ji mpeh klơm soh vay mâp, nau ji dơi njrăng ndrel săm dơi, ƀư kol trong n’hâm sial lăp rnok sŏ n’hâm lih. Nŭih ji aơ tât mbrơi ndrel jŏ jong. Geh âk nkô̆ ƀư jêng nau ji kol trong n’hâm sial, ngoai tâm âk nkô̆ nau ƀư jêh ngăn nê lah su hât, ntŭk gŭ rêh, kman ndrel ma ntưp tâm dak mham…su hât lah nkô̆ tơm bah ji kol n’hâm klơm soh, nŭih su hât rlau 20 nklâm/năm, geh nau mpơl jŏ jong tât âk năm, kơl: sŏ n’hâm khâl tâm măng, jêr sŏ n’hâm rnôk pah kan jâk…ân geh hăn khám uănh bah nai dak si, gay ơm geh nau năl tâm rnôk moh nau ji gay ma năn săm. Rnôk aơ ngih dak si Hiăn ndrel klơm soh hŏ nchrăp âk ndơ dŏng gay ma khám ndrel năl nŭih ji klơm koh trong sŏ n’hâm tâm rơh ơm ngăn”.

Nai dak si R’Mah Lương mbơh tay: Âk ngăn nŭih geh năl ntưp COPD knŭng hăn khám rnôk geh nau mpơl ji jâk kơt: siăk âk, jêr sŏ n’hâm, luh n’hak jŏ jong….yơn aơ lah rnôk COPD tâm rnôk nau ji ntơm jâk, klơm soh hŏ khuch. Nau mpơl jêr sŏ n’hâm tâm nŭih ji COPD geh nau saơ lah nŭih ji mra jêr sŏ n’hâm tĭng khay, bôk năp knŭng jêr rnôk hăn jâng, hao jâng gung…yơn jêh jŏ nar, ăp nau mpơl ji jêr sŏ n’hâm lơn ma jâk ndrel nŭih ji mra saơ jêr sŏ n’hâm n’ăp ma rnôk rlu rlau, tât rnôk nŭih ji mô geh nau ƀư kŏ saơ jêr sŏ n’hâm đŏng.

Wa Nguyễn Thị Đào (60 năm, ta thôn Đức Thuận, xã Đức Mạnh, nkuăl Dak Mil, n’gor Dak Nông) dôl ma săm ji tâm ngih dak si Hiăn ndrel klơm soh Dak Lak, wa geh nau ji CODP nklăp 10 năm ma aơ, rnăk păng jêr jŏt, wa pah kan jâk tâm Công ty cao su, jêh âk năm saơ tâm săk mô dăng, wa mô ŭch hăn khám, tât rnôk mô hôm dơi nsôih ri wa mơ hăn ri geh bu năl lah ji COPD, ân geh săm jŏ jong. Wa Nguyễn Thị Đào, nkoch:

‘Gâp siăk âk năm mô bah, ji ntang ntơh, jêr sŏ n’hâm. Năm 2012 gâp hăn khám, nai dak si lah gâp geh kol trong n’hâm sial tâm klơm soh, gâp bĭch ngih dak si 22 nar lah bah, gâp hăn sĭt. Tă bah nê tât rnôk aơ gâp plŏ tay nau ji mro. Gâp hăn khám âk ntŭk hô, nai dak si lah nau ji aơ mô dơi săm, knŭng ƀư nkân nau pah kan jâk ndrel nau kan ăp nar, ma gâp lah công ngân Cao su, rnăk hên jêr jŏt ri gâp hăn pah kan jâk rgănh. Rnôk aơ gâp hăn săm tâm ngih dak si, du khay hăn khám, hăn mêt uănh mro mpeh nau ji ndrel sŏk dak si”.

Nŭih êng đŏng nê lah wa Trương Xuân Hải (56 năm, gŭ ta nkuăl Dak Mil, n’gor Dak Nông), păng pah kan ân công ty nkra trong, nau kan ăp nar bah wa lah mâp đah âk n’huch, sĭk ndrel ma nau păng vay vay su hât nê lah ăp nkô̆ lơh jêng nau ji. Wa Trương Xuân Hải kơp dơn, nau ji bah nơm kơt aơ:

‘Bah rnôk aơ 10 nar gâp ji duh tâm săk, jêr sŏ n’hâm, hâp hăn tâm ngih dak si săm, rnôk aơ bah oi hôm. Nau ji bah gâp ri geh tă bah jŏ hôm, hŏ ntơm 6-7 năm ma aơ jêh ndrel geh jêng nau ji jâk ân klơm soh ƀư ân nơm ji kop duh mro rnôk măng, nar ri bah, yơn lah măng ri luh dak rhar ndrel duh ngăn. Nai dak si mbơh lah nau ji aơ lah yor ntŭk nơm pah kan geh âk n’huk ndrel su hât âk”.

Ăp nŭih geh nau ji COPD vay lah bu klô rlau 40 năm, geh nau tă su hât, hôm êng đŏng lah bu ur ji geh nau tă bah: ntŭk  gŭ kan, n’huch hât, n’huch ntŭk kan…kŏ geh nau ntưp ji COPD. Nau ji aơ geh tâm âk năm êp aơ, geh nau ji tât plây nuih, sŏ n’hâm jêr, lăp dak tâm klơm…mra geh âk ndrel nkri tât nau rêh bah kon nŭih. Ndri ma, nau saơ ndrel kơt tĭng nau săm njrăng lah nau khlay gay đăp mpăn klơm soh der geh nau ji jâk. Nai dak si R’Mah Lương đă:

“Tâm nau kan nội khoa ndrel săm klơm soh geh kol n’hâm ri mbơh đă nơm ân geh saơ tă bah ơm ndrel săm ân năn, nsôih mât nau ngêt sa, gŭ ngao âu ueh lăng, mô dơi mâp âk ma nau khuch, ngăn n’huk hât”.

Đah ăp nŭih ntưp ji CODP, nŭih ji ân geh kơt tĭng ăp nau săm bah nai dak si tă bah nau nchlơi nau mơng, kơt: lơi su hât, vay chiăr nti săk jăn, nti sŏ n’hâm ân ueh tỏng n’hâm….ngăn lah dŏng dak si tĭng nau ntĭm đă săm bah nai dak si. Rnôk săm ăp nai dak si nsing tâm nau dôl geh bah nŭih ji gay ma n’hao leo nau săm ân tâm di. Lah nŭih ji kơt tĭng nau săm, nŭih ji mra dơi geh rêh nsum ndrel ma nau ji COPD, mât n’hâm soan tâm kơt ma nŭih ueh lăng. Yơn lah, lah nŭih mô kơt tĭng ăp nau săm bah nai dak si kơt lah: dah rŏng ma nsrŭng êng dak si, dŏng dak si mô tam, dŏng ndơ êng tih…mra ƀư nau tam n’huch mô lah săm mô hôm bah.

Ji ăl klơm soh way hao ji mbrơi, lah mô saơ n’hanh săm ơm, jêng tât rgâl nău ji klach an nuĭh ji. Gay wât tay mpeh nău ji aơ n’hanh kơl nuĭh ji rêh ndrel đah nău ji ăl klơm soh jêr bah lôch săk, mpôl hên lĕ geh rơh tâm nchră tay đah nai dak si R’Mah Lương. Groi kruanh Ngih dak si Hiăn n’hanh ji klơm soh n’gor Dak Lak.

- Ơi nai dak si, rnôk saơ ơm ji klơm klơm soh jêr bah ta lvang ơm ngăn, ri nău ji săm dơi bah đŏng ?

- Nai dak si R’Mah Lương: Kơt he lĕ nkoch tâm nău ji ăl klơm soh jêr bah lah nău ji hao dŭt mbrơi ma mô dơi bah, lah saơ ơm, nking n’gang ơm ri nău ji dơi nsrŭng tay ta nĕ, lah saơ mbrơi mbra ntop tay âk nău êng kơt tam săm, prăk săm bah nuĭh ji…

- Dơi gĭt, nău kah ndơ sa an nuĭh ji ntưp COPD lah nău dơi âk nuĭh uănh tât, yor nuĭh ji ntưp ji aơ way geh brêp ndơ sa kah, ndrĭ tĭng nai dak si, nkô̆ nău jêng tât nău aơ mêh ?

- Nai dak si R’Mah Lương: Nuĭh ji ntưp ji ăl klơm soh jêr bah ta lvang 1 n’hanh lvang 2 ri mô hŏ khuch âk tât gŭ âm, rnôk ta lvang 3 n’hanh lvang 4, klơm soh lơ nar lơ mbăn, ƀư lĕ rngôch ăp ndơ sa bah nuĭh ji an rgum dŭt âk an klơm soh gay nsôr, nuĭh ji an nsôr âk gay ndơ̆ Oxi, nuĭh ji sa ndâng âk lah nsôr lĕ, ndơ sa roh âk, ndơ sa ndơ̆ mô tŏng jêng tât nău djuôr brêt ta nuĭh ji COPD. Ta nuĭh ji ntưp ji ăl klơm soh jêr bah, mô tŏng ndơ sa mô di nkô̆ nău bôk năp ma lah ngoay tâm âk nkô̆ nău gay ntop kơl săm an nuĭh ji, nău rƀŏng bah nău kan dak si lah n’hŭch đêt ngăn nuĭh ji hao ngăch, an mât uănh ndơ sa dŭt n’hâm dơi geh. Ta rnoh nău an nội khoa n’hanh săm ji ăl klơm soh an gĭt saơ ơm n’hanh săm ngăch, nsrôih mât ngêt sa tâm ban, rêh uĕh lăng, n’hŭch mâp ăp nkô̆ nău geh ntưp, lơn lah mô su hât.

- Gay n’hŭch dŭt n’hâm nuĭh ji hao ngăch, nuĭh ntưp ji COPD way dŏng êng khí dung đah corticosteroid, ndrĭ lah dŭng âk ir dak si aơ geh khuch m’hâm tât nuĭh ji mêh ?

- Nai dak si R’Mah Lương: Rnôk nchroh ta lvang 3, lvang 4 an nuĭh ji dŏng dak si ƀa ƀơ, ăp nar an ngêt dak si, lơn lah aƀaơ dak si giãn phế quản, dak si khí dung đah corticosteroid dơi tam jŏ, dŭt n’hâm du nar an nhrach 2 tơ̆, aơ lah ntil khí dung jêng geh khuch tât lam săk bah nuĭh ji, kơt ntô bah nuĭh ji n’hơ, rbăk nting. Ta nuĭh têh, săk khân pơng lĕ rbăk nting, rnôk geh COPD, săm đah rhêp khí dung corticosteroid mbra jêng tât lăp canxi mô âk n’hanh jêng tât pă nting êng. Đê̆ đŏng jêng tât nău ji Cushing yor dŏng âk Corticosteroid./.

Dăn lah uĕh nai dak si !

Nuĭh rblang: H'Thi-Y Sưng Phê Ja