Tĭng nau kơp bah ntŭk kan dak si lam ntur neh, lah 6 nŭih ri geh du hê nŭih mra geh ji chôt ndal, tâm nê yor krâl mham tâm rngok (chôt ndal yor mham tâm rngok) geh ntơm 80-85%. Nau ji chôt nfal lah nau ji vay mâp tâm nŭih rlau 40 năm, ngăn lah nŭih geh nau ji chrach njŭng, play nuih, huyết áp, hao colesterol mham, su hât.

 Ta Việt Nam, ăp năm geh nklăp 200 rbăn nŭih ji chôt ndal, tâm nê geh tât 50% nŭih mra geh nau khuch ndrel mra khĭt. Nau ji chot ndal hao tĭng năm nŭih, kơt lah năm lơn âk ri nau ji chôt ndal lơn geh âk. Tâm khoa Lão, Ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên, ntơm bôk năm tât rnôk aơ, hŏ ndơn geh rlau 100 nŭih ji. Ngăn lah nŭih ji jâk. Nkoch tât nau mpơl rnôk geh nau ji chôt ndak, nai dak si Trần Xuân Nhã-Khoa Lão, ngoh dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên, mbơh:

‘Geh âk nau mpơl gay ma nŭih tâm rnăk vâl gĭt nŭih mra geh nau ji chôt ndal, nơih năl ngăn lah tâm muh măt, nŭih ji vay veo mbung, ngơi jêr, ngơi mô kloh mô lah geh nŭih ri mpăt lăp. Kuăn ty mô dơi, yơk jâng hao, jur mô dơi. Rnôk ngơi, nkoch bri, nŭih ji ngơi mô kloh. Rnôk geh nau ji vay lah rnôk dôl ma bĭch, bôk tor mô hôm nkah, mô lah đah nŭih kol trong hoch mham mra geh nau tât ndal lơn, jâng ty mô dơi mpât, vay măt, ji bôk, ŭch chôt, mô dơi mât săk dâk du ntŭk, nơih chôt. Nê lah nau mpơl nơih saơ ngăn ngên”.

Nau ji chôt ndal lah nau ma mham tâm rngok geh kol ndal. Geh 2 ntil ƀư mham mô heo klơ rngok ndrel mô hoch tâm rngok. Lĕ bar nau nê kŏ ƀư chôt da dê. Lah lap geh kơl rêh, nŭih ji mra geh ăp nau ji khuch lơn, kơt: mô hôm nkah gĭt nau, mô hôm blau pah kan, jêr tâm rnôk ngơi mô lah rvăn ndơ, mô ueh tâm nuih n’hâm. Nsing tâm nau ji jâk mô lah mô lăng jâk nsing tâm rnoh tế bào rngok geh khĭt. Nau ji chôt ndal kŏ lah nkô̆ ƀư nŭih khĭt âk tal 3 jêh nau ji play nuih ndrel ung thư tâm lam ntur neh, dâk bôk năp mpeh nŭih rven rvo tâm nŭih têh, lah nau khuch ân rnăk vâl ndrel săk nŭih ji, lah mbăk jâk ân nau văng sa bah nau rêh.

Yơn lah, rnôk aơ hôm âk nŭih ê gĭt tât nau aơ mô lah hôm thơ tha ma n’hâm soan, bol ma săk nơm geh nau ji jâk ma mô mêt uănh n’hâm soan, mô ƀư tĭng ăp nau kan njrăng nau ji ma rnoh nŭih geh nau ji aơ lơn âk ndrel geh nŭih ji hôm mom. Âk nŭih mô gĭt ơm, hăn ngih dak si la, ƀư nau ji jâk ndrel rnoh nŭih khĭt prêh.

Wa P.T.C (85 năm) tâm xã Ea Kuăng, nkuăl Krông păk lah du ntoh mhô. Bah năp nê, wa C ji kop, ji bôk, lah sa ndơ ri luh hok. Jêh nê đê̆ nar rnăk vâl leo ngih dak si nkuăl Krông păk săm, jêh ri leo tât ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên. Ta aơ, wa C geh năl lah kol mham tâm rngok. Nŭih tâm rnăk vâl wa C nkoch:

 ‘Tâm ngih păng ji kop duh ndrel ji bôk, lah sa ri luh hok. Tât ngih dak si nkual păng geh bu đă chụp CT ndrel nai dak si mbơh lah păng kol mham tâm rngok ri ma hăn tât ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên”.

 Nŭih ji êng đŏng nê lah Đ.H (77 năm), tâm xã Hoà Khánh, nkuăl ƀon têh Buôn Ma Thuột. Păng mô luh ngơi, mô dơi ngơi jêh nê nkre chôt êng. Rnôk hăn tât ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên ri mơ gĭt lah păng geh ji chôt ndal, kol mham tâm rngok. Nkô̆ lah yor păng huyết áp prêh, mô tăng tôr. Nai dak si Trần Xuân Nhã-Khoa Lão, Ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên, mbơh:

 ‘Nŭih ji aơ rnôk lăp tâm ngih dak si ri mô hôm kah rngăl ôh, mhe lăp tâm bih dak si ri n’hâm soan mô ueh, lah kuăl mô hôm tăng, mô ơh, knŭng geh nau năl rnôk păng ji, nơm cheh, pet dơm hôm ri. Rnôk lăp ngih dak si ri hên chụp CT cấp cứu. Jêh nê saơ păng aơ kol mham tâm rngok ndrel ăp ntŭk geh khuch bah kơi bôk, trong rngok tâm trôm jêng nŭih ji păng mô hôm dơi kah rngăl. Tât rnôk aơ khoa hŏ săm ân nŭih ji aơ 6 nar ri n’hâm soan geh ueh oi đŏng, ê geh âk. Êng nê, păng aơ kŏ geh âk nau khuch êng êng, kơt ji klơm soh hô, luh mhal tâm rngok ê geh bah. Rnôk aơ nai dak si dôl ma nsôih dŭt n’hâm gay ma săm ân păng aơ”.

Tĭng nai dak si Trần Xuân Nhã, nau ji hao huyết áp geh ân lah nau ji khuch ngăn ma nŭih bu ranh yor khân păng ân geh ngêt dak si tât lôch ndrel mât dak si kơt nê ân ueh ma huyết áp. Rnôk mô săm mô lah mô tĭng nau đă săm, săm mô geh mro ri nau khuch bah huyết áp lŏ hao tay ƀư ăp ntŭk êng êng tâm săk kŏ geh nau ji, tâm nê geh ji tâm rngok, ƀư jêng ji chôt ndal ne elah nau vay mâp ngăn. Êng nê, play nuih kŏ lah ngoai tâm ăp nkô̆ ƀư jêng ji chôt ndal, vay mâp ngăn lah nau ji tâm bôk tôr mô hôm tăng, chah pring trong mham ƀư jêng rnoh mham hoch mô tŏng, mô tât, jĭ nar jêng chôt ndal. Nau dak si Trần Xuân Nhã nkah rnôk nŭih ji geh chôt ndal, ăp nŭih êp nơm hăn kơl ri mô dơi dak ma rvtư dak si ma ân ngăch leo păng ngih tât ngih dak si lơn ơm lơn ueh. Nau kơl an săm mô tâm di mra ƀư nau ji lơn ma hô.

Gay ma njrăng rdâng nau ji chôt ndal, ăp nŭih bu ranh ân hăn khám ƀa ƀơ gay ma saơ ân ơm, jăng lơi ăp nau khuch ƀư jêng nau ji chôt ndal. Ngăn lah, đah nŭih su hât, ngêt ndrănh, ƀiêr, su hât, nŭih geh nau ji kơt play nuih, chrach njŭng, ân geh hăn lor du nhoat, kơt lah nơm ân hăn khám nau ji, ngêt sak si tĭng nau ntĭm đă bah nai dai si, nkân ân ueh trong sĭk tâm mham, huyết áp./.