VOV4.M’nông: Thalassemia (Chrai mham bah ndŭl me) lah nău ji mham tâm tưp n’hanh aƀaơ mô hŏ geh dak si săm bah nkre re. Yơn lah, ta mạng xã hội lŏ ntoh âk nău mbơh mpla đah ăp dak si săm nău ji aơ n’hanh lĕ geh âk nuĭh rwăt sĭt săm an kon. N’glôch jêh lah nău ji mô knŭng mô bah ma hôm ƀư kon se mâp ăp nău rgâl mbăn.

Mon T.T.T ta xă Tân Hòa, nkuăl Buôn Đôn, n’gor Dak Lak, năm aơ tŏng 7 năm deh, an ƀa ƀơ lăp ngih dak si gay ntop mham yor mô lap ntưp nău ji chrach mham. Nô T.V.H bơ̆ bah mon ji an gĭt rnôk dơi geh 3 khay deh, mon ƀa ƀơ nhĭm, rnăk wâl ndơ̆ hăn ngih dak si đa khoa nkual Tây Nguyên but uănh. Nai dak si an gĭt mon ji chrai mham bah ndŭl me. Nău ji aơ mô geh dak si săm bah ma an ntop mham ăp khay. 7 năm bah năp, rĭng du khay du tơ̆, rnăk wâl an ndơ̆ mon T hăn ngih dak si ntop mham. Geh nuĭh mbơh lah rnăk wâl hăn joi. Yơn lah, ngêt âk ntil ma ji mô saơ hŭch, knŭng saơ mon ji ŏk lơn tay. Geh tơ̆ yor ngêt dak dơi mbơh tâm mạng, mon T geh ji ndŭl jŏ nar, nuĭh rgay, pal n’hanh an lăp ngih dak si săm ngăch.

“Rnôk hôm e jêt ri 3 tât 4 khay hăn ntop mham du tơ̆. Tât rnôk 2-3 năm ri nar lơ đêt lơn. Geh nuĭh ton sŏk dak si bah khân pơng ngêt mbra bah hăn ntop mham, ji mbra hŭch, 2-3 khay mơ hăn ntop mham du tơ̆ yơn sŏk dak si sĭt ngêt mô dơi bah. Sŏk dak si bah pơng aơ pơng ri an mon ngêt yơn ji mô saơ hŭch, hôm e hăn ngih dak si ntop mham”.

Rnăk wâl nô B.V.V ta nkuăl Ea H’leo, n’gor Dak Lak geh mon ntưp ji Thalasemia. Rnăk wâl lĕ joi rwăt ăp ntil dak si mbơh mpla tâm mạng khlay âk rkeh prăk yơn ji kon nô mô bah.

“Âk năm khay nĕ geh ngêt dak si ăp ntil dak si nam an mon ngêt yơn mô saơ tam, n’glĕ dŭt an hăn ngih dak si ntop mham gay mât nău rêh an kon. Bah aơ, gâp ŭch njuăl nău blău ơm bah gâp tât ăp me bơ̆ saơ kon nơm ntưp ji chrai mham ri trong uĕh ngăn knŭng ndơ̆ kon tât ngih dak si gay dơi nai dak si mbơh ntĭm, geh trong uĕh ngăn an kon nơm, mô an djăt tĭng du ntil dak si nkoch yor mbra roh prăk dơm”.

Đah nău hun hao bah mạng xã hội n’hanh nău rmal đah nău ŭch kon bah ji bah ăp rnăk wâl geh kon se ntưp ji chrai mham, âk nuĭh, rmôt kan yor nău geh an nơm mbơh tơih tih nău ngăn mpeh ăp ntil dak si săm bah nău ji mô lah ƀư hŭch roh tơ̆ hăn ngih dak si. N’hêl na nê̆ knŭng kơt ntop mham, jăng lơi sắt gay njong jŏ năm rêh an nuĭh ji. Nău rwăt êng dak si n’hanh mô tât but uănh ngih dak si ƀư âk nău khuch, yor nău ji chrai mham an dơi but uănh, ntop mham, jăng sắt ăp rơh, lah mbrơi ƀư âk nău rgâl yor mô tŏng mham n’hanh rmeh sắt, đê̆ đŏng ƀư khĭt ơm. Tiến sĩ, nai dak si Trần Thị Thúy Minh, Kruanh khoa Nhi Tổng hợp, ngih dak si đa khoa nkual Tây Nguyên an gĭt:

“Ăp me bơ̆ mô lap geh ntưp Thalassêmia an tât ngih dak si gay dơi ntĭm săm, mât uănh du trong rjăp n’hanh na nao. Săm ji chrai mham aƀaơ rlău ma ntop mham, jăng lơi sắt, săm ntop kơl, săm bah tâm trôm n’hanh du đêt trong têh lơn kơt ndôp glô nting, liệu pháp gen, koh play lăch... ăp trong săm knŭng geh ta ăp ngih dak si. Yor nê, rnôk kon se ntưp Thalasemia, me bơ̆ an ôp đah ngih dak si dăch ngăn gay dơi ntĭm, săm ngăch, mô geh du trong way ơm dơi săm nău ji aơ du trong bah nkre re”.

Thalasemia lah nău ji geh mâp âk tâm ăp nău ji bah ndŭl me. Đah ăp nău saơ khlay lah mô tŏng mham n’hanh rmeh sắt, nuĭh ji Thalasemia an dơi ntop mham n’hanh dŏng dak si jăng lơi sắt lôch săk, prăk hoach. Nuĭh ji chrai mham bah ndŭl me mbra mô dơi pah kan n’hanh gŭ âm jêng ƀư bak âk nău jâk an rnăk wâl n’hanh nsum mpôl. Ta Việt Nam, geh tât 20% nuĭh kon se ji khĭt ta năm deh bah 6-7 năm, âk oh khĭt ta rnoh năm 16-17 n’hanh lĕ rngôch ăp nuĭh ji mbăn mô dơi giŭ ur sŏk sai. Dôl rvê ngăn, Thalassemia lah nău ji tâm ntưp yơn nău wât đah nău ji aơ bah nuĭh ƀon lan mô hŏ tŏng ăp n’hanh mô geh dơi mbơh ntĭm lor gŭ ur sŏk sai, lor deh nse. Ta nuĭh ngăn, nău ji mô geh saơ đag măt uănbh bôk năp jêng âk nuĭh ndrel geh ji ma mô gĭt. Rnôk n’ăp ur n’hanh sai ndrel gen ji Thalassemia ri du tơ̆ư deh geh 25% geh ntưp nău ji, 50% kon geh du gen ji n’hanh 25% kon dơi geh nâm ơm. Ta Dak Lak, tĭng kơp uănh ta ngih dak si đa khoa nkual Tây Nguyên, aƀaơ geh 400 kon se dơi nchroh ntưp Thalassemia n’hanh săm na nao ta ngih dak si. Rĭng du nar ngih dak si wơt dơn n’hanh săm an bah 20-30 kon se geh Thalassemia.

Nau ji chrai mham tă bah ndul me (Thalassemia) âk ngăn yor geh nau ntưp tă bah ndul me tât kon, lơh khuch tât n’hâm soan bah kon se. Ndrel ma nau kan khám săch lor ma rnôk deh kn, ntŭk kan dak si kŏ ntrŭnh âk nau kan kơl an săm nau ji aơ. Tiến sĩ, nai dak si Trần Thị Thuý Minh, Kruanh khoa Nhi tổng hợp, Ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên mbơh bah nau tâm nchră ba kơi aơ:

Dăn nai dak si sâm mbơh nau ji Thalasemia moh nau khuch tât n’hâm soan bah kon se?

Nai dak si Trần Thị Thuý Minh: Nau ji Thalasemia  lơh khuch âk nau ngăn tâm kon se rnôk geh nau ji, ngăn lah nau ji jâk jru. Nau ji Thalasemia   lơh khuch ngăn ăp nau tât mpeh trong mham kơt klơm, play leh, blen têh, mô tŏng mham ndrel nau khuch mpeh play nuih lơh jêng kol tâm ăp trong, ngăn lah lơh khuch tât play nuih, hôi trong  n’hâm, mbrơi hao têh mpeh săk jăn, ƀư brêt têh, ƀư mô ueh trong săk jăn, proch, lơh khuch klơm, play leh. Âk ngăn kon se geh nau ji Thalasemia  jâk mô geh săm mro mra knŭng rêh tât 10 năm. Êp aơ, rnơm ăp nau mhe bah y học tâm nau yur mham, ngluh lơi sắt tâm săk, ăp kon se mra dơi geh têk jong nau rêh lơn ndrel nau nâp ueh bah nau rêh kŏ geh n’hao đŏng.

Dăn nai dak si sâm mbơh nau njrăng ser nau ji Thalasemia  ta kon se?

Nai dak si Trần Thị Thuý Minh: nau ji Thalasemia lah nau ji tâm ntưp tâm dak mham, tă me tât kon, geh tâm âk rnoh jâk mô lah n’gơch oi, jâk hô mô lah dŭt jâk. Nkô̆ ƀư kon se ntưp nau ji Thalasemia lah nau tâm ntưp dak mham tă bah me mô lah bơ̆. Aơ lah nau ji mra dơi geh njrăng rnơm nau mbơh nkoch mpeh nau tâm ntưp. Ăp dak geh rnoh ntưp nau ji Thalasemia âk lơn kơt ăp dak Địa Trung Hải hŏ leo mbơh nau tâm ntưp tă me tât kon ndrel nau săch lor rnôk deh kon gay ma n’huch oi nau ji mô ueh aơ. Tâm dak nơm, du đê̆ nkuăl ƀon têh têh hŏ ntơm nchâp dŏng ăp nau kan aơ, yơn lah hôm du đê̆ nkuăl jru, ngai ê geh dŏng ƀư bôk nau kan nkân njrăng aơ ri ma ê geh dơi nau njrăng rdâng nau ji”.

Tâm rnôk stê Covid-19 dôl ma tât khuch jêr kơt rnôk aơ, Ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên hŏ ntrŭnh moh nau kan gay ma đăp mpăn nau pă tŏng mham săm ân kon se geh nau ji Thalasemia ?

Nai dak si Trần Thị Thuý Minh: Tâm rnôk dôl ma geh srê Covid-19 kơt rnôk aơ, geh âk nau jêr ri gay đăp mpăn nau tŏng mham ân ăp nŭih kon se geh nau ji Thalasemia. Nau jêr tâm nau hăn ro, nkhah, nau rgum mhal tă bah ăp rmôt ƀư nau kơl an, ăp rmôt kan hăn kơl ri lơn ma jêr đŏng. Ngih dak si đa khoa nkuăl Tây Nguyên hŏ geh ăp nau nsôih gay ma rklaih nau kan aơ đah nau tâm rgop nsum đah bôk nau kan bah rmôt kan Chữ thập đỏ, Liên đoàn Thalassemia, trong kan gur, ndrel kuăl jă ăp rmôt đoàn viên, druh ndăm bah ngih dak si dnrle râng yur mham, pơk njêng ntŭk têm pă mham ân ăp nŭih ji lah nsum ndrel nŭih ji Thalasemia lah êng. Bôk nau kan aơ geh pah kan mro tâm rơh êp aơ./.

PV: Ơ, lah ueh nai dak si!

          Nuĭh rblang: Y Sưng Phê Ja