VOV4.M’nông: Bah meng ăp nău ji mpeh trong nsôr n’hâm, kon se way mâp ăp nău ji mpeh trong proch, trog ndơ sa. Ngoăy tâm ăp nău ji trong proch way mâp ngăn ta kon se lah ji ndŭl djroh. Nău ji ntoh đah ăp rnoh bah n’gơih tât mbăn n’hanh khuch hô tât nău hun hao bah kon se lah an geh nău rgâl. Yor nê, rnôk kon se geh ji ndŭl djroh, me bơ̆ an njrăng, mô dơi an thơ tha.

Mon Trần Ngọc Khánh 3 năm deh ta xă Hòa Khánh, nkual ƀon têh Buôn Ma Thuột, lăp ngih dak si ta Khoa Nhi tổng thống (Ngih dak si Đa khoa nkual Tây Nguyên) tâm nu nău hăn bah dih âk tơ̆, ăch luh mham, duh hô, ŏk r’ah nuĭh yor ji ndŭl djroh. Jêh 1 pơh săm dŭt n’hâm, săk mon Khánh lĕ đăp mpăn n’hanh nchrăp dơi sĭt. Ŏk r’ah yor mât kon, yuh Nguyễn Thị Hạnh, mê̆ mon Khánh an gĭt:

“Ur sai gâp hăn kan jêng njuăl mon an u, che. Tăng u che lah mon âk nar aơ geh ji ndŭl, nar hăn 3-4 tơ̆. Gâp thơ tha mĭn yor mon geh sa ndơ mha jêng hăn ntŭk tăch dak si êp jay rwăt dak si sĭt an mon ngêt. Yơn lơ jŏ mon lơ geh mbăn lơn, nuĭh ŏk rgănh. Klach, rnăk wâl gâp ndơ̆ mon hăn ngih dak si. Jêh rnôk dơi ăp nai dak si dŭt n’hâm săm, mon lĕ dơi oi âk ngăn, rnăk wâl lĕ đăp mpăn lơn”.

Tâm ban lah nău bah yuh Trần Thị Mai Phương ta phường Tự An, nkual ƀon têh Buôn Ma Thuột. Yor nu nău srê Covid-19 jêr jŏt jêng rnôk kon bu ur 10 khay geh hăn ăch âk tơ̆ yuh Phương lĕ rwăt êng dak si sĭt săm ma mô an kon tât ngih dak si gay but uănh. Tât rnôk ji mbăn lơn mư ndăn an kon lăp ngih dak si. Yuh Phương nkoch:

“Gâp thơ tha, mĭn rơh aơ kon ngêt, sa geh ndơ mha jêng hăn ăch, sŏk dak si ngêt âk nar mbra bah jêng ur sai gâp mô an kon hăn but uănh. Ngêt lĕ dak si ji mô knŭng mô bah ma lơ mbăn tay, hăn ăch âk tơ̆, nhĭm, mô pu. Ndŏ mon hăn ngih dak si nai dak si lah hô ngăn. Knơm nai dak si dŭt n’hâm săm, mât uănh jêng nu nău mon lĕ dơi oi lơn. Lap mon mô geh nău lah mô ur sai gâp wơl bơh ngăn”.

N’hêl na nê̆ aƀaơ, âk me bơ̆ dôl tha thơ đah nău ji ndŭl djroh rnôk kon se ntưp ji n’hanh geh âk nău tih tâm nău ndra săm êng. Tâm nĕ, tih âk ngăn lah nău mĭn ndal rnôk saơ kon se hăn ăch âk tơ̆, âk me bơ̆ lĕ rwăt êng dak si bah ji ndŭl djroh. Bah meng nĕ, geh rnăk wâl dŏng ăp dak si way ơm kơt ngêt dak n’ha play khoăr, dak n’ha chè rih, dŏng êng khánh sinh... lĕ ƀư an nu nău ji bah kon se geh nu nău mô uĕh, ƀư klach tât săk soan bah kon se. Âk nuĭh kon se dơi ndơ̆ tât ngih dak si tâm nu nău lĕ mbăn. Tiến sĩ, nai dak si Trần Thị Thúy Minh, Kruanh khoa Nhi tổng hợp (Ngih dak si Đa khoa nkual Tây Nguyên) an gĭt:

“Ji ndŭl djroh lah nău ji way mâp ta kon se bah 2 khay tât 5 năm deh. Nău ji aơ, kon se bah 2 tât 5 năm deh lah âk lơn dơi mâp đêt ngăn ngoăy mô lah 2-3 tơ̆ tâm nău rêh, uănh dŭt dơh yơn dơi ƀư rgâl nău klach. 2 nău rgâl klach bah ji ndŭl djroh lah roh dak n’hanh rối loạn điện giải, lah 2 nău rgâl way mâp ngăn, nău rgâm mbăn ƀư khĭt nuĭh ta kon se”.

Nkô̆ nău âk ngăn ƀư jêng nău ji ndŭl djroh ta kon se lah ntưp kaman trong proch, siêu vi mô lah ký sinh trùng ƀư. Ăp nău ntưp bih grăy aơ way lah yor sa ndơ sa mô lah ngêt dak geh kaman bah ăch mô lah geh bah nuĭh ntưp ji. Bah meng nĕ, du đêt bên kơt mô ƀa ƀơ rao ty đah xa ƀu lor rnôk sa, mât prăp ndơ sa mô uĕh, sa ndơ sa ôm r’iu, dŏng dak mô kloh uĕh... lah ndơ ƀư ji ndŭl djroh ta kon se.

Rnôk kon se ntưp ji ndŭl djroh, nău bôk năp n’hanh khlay ngăn lah an ntop dak lĕ roh. Trong ntop dak đah dak ngêt uĕh ngăn. Rnôk kon se ji ndŭl, an kon se ngêt ntop dak, uĕh ngăn lah ngêt oréol rlŭk tĭng nău ntĭm tâm dŭng ndơ, mô mô mbli đêt mô lah âk dak rlău nău ntĭm, yor lah mbli tih ri tam mbra mô âk; lah tâm 24 mông mô ngêt lĕ rnoh dak oresol lĕ mbli nkhŭt lơi n’hanh mbli dŭng êng an ngêt. An kon se sa tay n’hanh pu nâm ơm (lah kon se hôm e pu) n’hanh an dŏng ndơ sa dak, dơh lêng kơt: por poăch, súp... n’hanh pă âk tơ̆ sa đêt. Mô dơi đă kon se ât sa. Mô dŏng ăp ndơ sa nhuận tràng, n’hŭch ngêt dak geh ga n’hanh ndơ sa njŭng ir... Rlău ma nău uănh nđôi, me bơ̆ mô ân thơ tha, an ndơ̆ kon se tât ngih dak si gay dơi năl di nău ji, di nkô̆ nău. Rnôk saơ kon se geh ngoăy tâm ăp nău ntoh kơt: Kon se mô ngêt sa n’hanh ntlơi pu, hăn ăch dak âk tơ̆ nkre hok, duh... an njŭn dâl tât ngih dak si. Lah an ji ndŭl jŏ jong, kon se mbra hoơi soan n’hanh mâp rgâl nău klach.

Trong proch bah kon se hôm e mô dăng n’hanh dơh geh khuch. Yor nê, me bơ̆ an njrăng ăp trong njrăng ji ndŭl djroh an kon se. Ƀư tĭng uĕh nău mât kon đah dak toh me đêt ngăn tâm 6 khay bôk năp; an kon se sam ntop di, răk kloh uĕh n’hanh tŏng ăp chất (đạm, ngi, sĭk, play dô); dŏnbg dak kloh uĕh, sa ndơ kloh uĕh, đăp mpăn, geh tu tơm luh na nê̆ n’hanh dơi mâp prăp di trong; rao ty lor rnôk nchrăp ndơ sa n’hanh an kon se sa, mô lah jêh rnôk hăn ăch chrach; Chuh dak si tŏng ăp, ngêt dak vaccine njrăng n’gang ji ndŭl djroh yor Rotavirus lah ăp trong njrăng n’gang ji ndŭl djroh tam. Mô an kon se ngêt dak si ji ndŭl djroh rnôk mô geh nău ntĭm bah nai dak si.

Ăch djroh lah du nau vay mâp ngăn tâm kon se ntơm 2 khay tât 5 năm. Djroh lah nau ji geh lôch ma năm ndrel ăp nŭih kŏ geh ntưp, yơn lah kon se lah nơih geh nau ji lơn. Yor n’hâm mô dăng ri ma rnôk djroh, kon se mra brêt têh, mô lah khĭt lah nơm mô mât chăm ndrel ăm tâm di. Gay gĭt kloh mpeh nau ji aơ, ndơn saơ ơm ăp nau ji aơ kŏ kơt lah nau njrăng rdâng, phung hên geh nau tâm nchră ma nai dak si Trần Thị Thuý Minh, Kruanh Khoa Nhi tổng hợp, Ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên.

Ơi nai dak si, ay sâm mbơh moh nkô̆ nau ƀư ji ndul tâm kon se?

Tiến sĩ, nai dak si Trần Thị Thuý Minh: Nkô̆ nau ƀư ji ndul djroh tâm kon se geh âk nkô̆ êng êng ngăn, geh ntŭk yor kman, tâm rnôk nơm gâm ndơ sa ân kon se mô lah ân kon se sa păng geh ntưp bah ndơ sa, ƀư jêng nau khih ndơ sa yor geh dak si păng khih đah kon se, mô lah ăp nŭih ri geh yor ndơ sa tâm di ma năm, trong proch bah kon se mô lah geh nŭih sa mô tâm di ndơ sa ndrel du đê̆ ntil êng đŏng...

Moh nau mpơl saơ ji ndul djroh tâm kon se ndrel moh ntil ndơ ƀư jêng ji jru tâm kon se ơi nai dak si?

Tiến sĩ, nai dak si Trần Thị Thuý Minh: Nau mpơl saơ ji ndul djroh tâm kon se nơih gĭt ngăn, nê lah ăp kon se rnôk păng ăch nê luh dak ndrel ăch rlau 3 tơ̆ tâm du nar ri geh moh lah ăch ndjroh. Ăp kon se ji ndul djroh kơt nê ri ân geh săm nkre gay ma der nau roh dak, mô ueh tâm săk jăn mô lah ăp nau tât khuch jêh nê tă. Ăp nau mpơl kơt aơ vay geh mâp ndrel păng lah nkô̆ tal bar lơh jêng kon se khĭt tâm lam ntur neh. Me mbơ̆ kon se njrăng der ăp nau aơ ri ân geh njrăng ndrel nchrăp gay ma săm ân ueh ân kon se.

Dăn ay sâm mbơh nau ngêt sa mhâm ueh đah kon se ji ndul djroh?

Tiến sĩ, nai dak si Trần Thị Thuý Minh: Rnôk kon se ji ndul ndjrog ri mô dơi ât sa ôh, knŭng der sa ndơ sa njŭng ir mô lah chiăt boh ir. Ngăn lah nơm ân geh njrăng roh dak ân kon se đah nau ân ngêt ntop dak ân kon se ji ndul djroh hŏ roh mô lah luh hok roh dak. Ăp dak mra dơi dŏng, ueh ngăn lah dak Oresol lai ma dak ân tâm di, rnoh dak ngêt tâm săk mra tâm ban ma roh dak hpŏ roh. Đah ăp kon se ntơm di năm tât hao ba lơ tâm du tơ̆  hăn ăch ri nơm ngêt 100ml, hôm ăp kon se jê̆ ntơm 6 khay tât du năm ri du tơ̆ hăn ăch mta ngêt ntơm 20-50 ml. Rnoh ăch luh âk ri nơm ngêt dak ân tâm di, ntop lơn ma âk, gay ma kon se mô geh roh dak tâm rnôk ăch. Jêh nê, nơm tât ngih dak si êp nê gay ma năl ndrel ma săm ân năn gay ma der ăp nau tât mô ueh rnôk ji ndul djroh.

Gay ma njrăng ji ndul djroh tâm kon se, ăp me m,bơ̆ moh nau ƀư ơi nai dak si?

Tiến sĩ, nai dak si Trần Thị Thuý Minh: Gay ma njrăng nau ji ndul djroh tâm kon se, ăp me mbơ̆ kon se ân geh nkah uănh tâm nau gâm ndơ sa: Tal bôk năp lah tâm di ma năm kon nơm. Tal bar der ndơ geh geh kman mô lah nơm lĕ ntôn geh kman, gâm dnơ sa ân nau ƀư ân kloh ngăn ngên. Tal pe, n’huch ân kon nơm mâp ma nŭih ji ndul djroh, ăp ndơ nơm klŭp lơi jêh rnôk kon se geh nau ji. Tal puăn, uănh njrăng ngăn ndơ ma kon nơm sa mô ueh ndrel n’huch ân kon se sa ăp ntil ndơ sa ƀư kon se ji ndul.

Ơ, lah ueh ma nai dak si.

Nuĭh răk rblang: H Thi