Nău ji luh rtoh lah nău ji tâm ntưp ngăch tă bah kaman luh rtoh ƀư. Saơ na nê̆ bah ji lah ntoh mŭn dak ta lam dak, n’ăp tâm ta mpiăt n’hanh mbung. Ji luh rtoh dak ntưp bah nuĭh tât nuĭh tă bah trong sial. Rnôk nuĭh ji nkoch bri, siăk, ji đeh, ăp dak diu geh kaman mbra ntưp rêng an nuĭh ngăn mô lah ntưp tă bah dak ăp rplay mŭn dak rdih. Yan puh, rnôk bri n’ĭt lah rnôk ji luh rtoh dơh ntoh. Nău ji way mâp ta kon se bah dâng 15 năm deh, lơn lah kon se mầm non n’hanh tiểu học, yor kon se way dŏng nsum ndơ pâl.

Tĭng kơp uănh bah Ntŭk uănh nđôi kop ji n’gor Dak Lak, bah bôk năp tât aƀaơ, lam n’gor saơ 44 nuĭh ntưp ji luh rtoh, chah chrai ta ăp ntŭk. Mhe aơ ngăn lah 2 ntŭk srê ta xă Ea Kao (nkual ƀon têh Buôn Ma Thuột) n’hanh xă Nam ka (nkuăl Lắk) ƀư 29 nuĭh ntưp. Lĕ rngôch nuĭh ntưp lah nuĭh tâm du rnăk mô lah nti nsum jrô, ndrel ngih samƀŭt.

Ngih samƀŭt mầm non Ea Kao (xă Ea Kao, nkual ƀon têh Buôn Ma Thuột), ntŭk ntoh srê luh rtoh, geh 3 jrô đah 100 kon se dôl nti, tâm nĕ geh rlău 20 kon se ntưp luh rtoh n’hanh dơi rlu nkhah êng ta jay. Yơn lah, ta rnôk mpôl pah kan bah Ntŭk uănh nđôi kop ji n’gor n’hanh ngih dak si xă tât uănh nđôi lĕ saơ tay du đêt nău kon se geh luh mŭn dak, ntô ntưp luh rtoh ta jrô nti. Ngih samƀŭt an gĭt bah năp Tết Nguyên đán 2023 geh du hê kon se ntưp luh rtoh n’hanh dơi rnăk wâl an rlu nti gay uănh nđôi, mât rong. Ăp pơh dăch aơ, nuĭh kơp dơn tay âk kon se ntưp luh rtoh jêng lĕ mbơh an Ngih dak si xă gay mkra. Wa Tống Thị Tư-Groi Hiệu trưởng ngih sam ƀŭt mầm non Ea Kao (xă Ea Kao, nkual ƀon têh Buôn Ma Thuột, n’gor Dak Lak) an gĭt:

“Rnôk saơ tâm ngih samƀŭt geh ăp nău kon se ntưp ji luh rtoh, ngih samƀŭt lĕ ngăch ôp đah xă n’hanh ngih dak si n’hanh dơi pă dak si puh rao. Ngih samƀŭt lĕ ƀư jut rao, puh dak si lĕ rngôch ngih sam ƀŭt, ndơ pâl, ndơ dŏng êng bah kon hŏk, pih lĕ nah bêl, mung, ih duh nar lôch nar. Nău ƀư pâl rlưn tâm pleh tĭng jrô hăn pâl yor klach ntưp lơ̆ bah mon aơ tât mon êng jêng mô an kon se pâl ndrel du tơ̆”.

Yuh H’Uông ta ƀon Tơng Ju, xă Ea Kao geh kon bu ur 5 năm deh dôl nti ta Ngih samƀŭt mầm non Ea Kao n’hanh ntưp luh rtoh. Yuh dŭt rvê an săk soan bah ăp kon, yor kon bu ur dôl ntưp ji, yuh hôm e du hê mon bu klô 3 năm deh ăp nar way pâl đah yuh. Yuh H’Uông an gĭt 2 hê oh yuh dŭt pâl nsum jêng yuh ntưp ji me bơ̆ mô dơi mô an 2 hê oh yuh tâm mâp, pâl ndrel. Yuh mô hŏ gĭt m’hâm ƀư rlău ma nău nsrôih mât rong 2 hê kon uĕh ngăn, răk rao ŭm tuh ăp nar, ntop ndơ sa kah an lĕ 2 mon n’hanh măng an 2 oh yuh bĭch êng.  Săk nơm lĕ tă ntưp luh rtoh n’hanh n’glơi an khap ta măt jêng nău yuh H’Uông klach ngăn lah kon bu urr mbra geh kơt nĕ. Rnôk dơi ôp m’hâm ƀư mô chuh vaccine njrăng n’gang luh rtoh an kon, yuh H’Uông an gĭt yor jay mô geh âk prăk jêng yuh mô uănh tât nău aơ. Yuh H’Uông nkoch:

Tă aơ 3 nar mon geh duh đêt, luh rplay dak, nar bôk năp saơ gâp lĕ ndơ̆ mon hăn but uănh dâl. Nai dak si lah mê̆ saơ ngăch, ngăch jêng nai dak si but uănh, nchih dak si geh n’ăp dak si mhing n’hanh ngêt. Rnôk mât rong kon ta jay, gâp gĭt gâp uănh nđôi mon ƀa ƀơ gay saơ ngăch yor nău ji aơ klach, nai dak si ntĭnh an uănh nđôi, ntop dak an mon, mhing dak si, an mon ngêt dak âk, ngêt dak play, an sa trau, ŭm rao kloh uĕh, ăp nar, pih ih kho ao bah dih trôk duh an mon. Gâp gĭt naư ji aơ dŭt klach n’hanh mpŏng ngih dak mbra nta an ăp mon dơi chuh vaccine an dơm.

Jêh rnôk saơ ăp nuĭh ntưp ji luh rtoh ta ntŭk xă Ea Kao, nău kan dak si lĕ ngăch mbơh ƀư trong kan njrăng n’gang srê, nkre ƀư puh Chloramin B puh rao ta jay nuĭh ji n’hanh ngih samƀŭt mẫu giáo; pă Chloramin B, ntĭm rnăk wâl nuĭh ji n’hanh ngih samƀŭt puh rao ăp nar, nkre n’hao nkoch trêng ta trong loa đài, ntrôl dăng n’hao nău wât bah nuĭh ƀon lan tâm trong njrăng n’gang srê. Nai dak si Nguyễn Đình Thảo-Trạm trưởng Ngih dak si xă Ea Kao, nkual ƀon têh Buôn Ma Thuột, n’gor Dak Lak an gĭt:

“Tâm nar bah Tết Nguyên đán tât aƀaơ nu nău ji luh rtoh geh jêr jŏt ta nkual yor dŭt âk lah ăp kon se tâm ƀon lan, nău răk rao ntŭk ntô gŭ âm mô hŏ dơi uănh khlay n’hanh rnôk saơ ăp nuĭh ntưp ji khân pơng đêt mbơh an dak. Knŭng rnôk ntoh âk nuĭh ntưp khân pơng mư mbơh. Rnôk kơp dơn nu nău nuh srê, ngih dak si lĕ ngăch nkoch trêng mpeh nu nău nuh srê kơt trong njrăng n’gang ta loa đài bah xă. Nkre rƀŭn n’hanh mbơh an 14 nuĭh pah kan dak si nkoch trêng mpeh nău ji n’hanh trong njrăng n’gang srê, ăp nuĭh an ndơ̆ kon se tât ngih dak si gay but uănh n’hanh săm an ăp mon”.

Kaman luh rtoh dơi dăp tâm rmôt kaman ntưp ngăch ngăn, lah mô dơi chuh vaccine n’hanh mâp đah nuĭh ntưp luh rtoh ri geh ntưp dŭt âk. Jêh rnôk ta n’gor kơp dơn 2 ntŭk srê luh rtoh, Ntŭk uănh nđôi kop ji n’gor lĕ ntĭm rđău ngih dak si ăp nkuăl, nkual têh, nkual ƀon têh n’hao trong kan groi nđôi, ƀư uănh nđôi srê tâm nkual geh nuĭh ji; lơn lah uănh ăp ngih mât kon se, mẫu giáo, ngih samƀŭt tiểu học, trung học cơ sở, trung học phổ thông n’hanh du đêt ntŭk geh âk gay mbơh srê ơm. Rnôk geh nuĭh ntôn ntưp luh rtoh an ƀư nkhah êng, mkra tĭng trong, mô an ntưp rêng, n’hŭch dŭt n’hâm rgâl nău ji êng, mô an khĭt nuĭh. Ndrel đah nĕ, tâm rgop đah nău kan ntĭm nti tâm nău mbơh ƀư ăp trong njrăng n’gang srê ta ăp ngih samƀŭt, nkre nchrăp tŏng ăp dak si, hóa chất, ndoh ndơ, nuĭh kan gay nchrăp mkra rnôk geh srê.

Bri duh nar ndrel ma sial kơt aơ nơih ngăn ân nau hao rŏ ndrle ma ntưp rêng bah srê ƀư rtoh luh dak. Bol ma nau ji dơi săm bah, yơn lah nơm mô gĭt ơm ndrle mô mât njrăng tâm diu, nau ji kŏ jêng jâk đŏng. Gay ma ăp me mbŏ kon se gĭt kloh tât nau ji aơ kŏ kơt lah nau njrăng der, rmôt Phóng viên geh nau ôp nai dai si Trần Thị Thuý Minh-Kruanh Khoa Nhi tổng hợp, ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên.

          Dăn nai dak si mbơh, nau ji rtoh luh dak moh geh nau mpơl ndrel ntŭk trong păng ntưp rêng nau ji rtoh luh dak?

          Nai dai si Trần Thị Thuý Minh: Nau ji rtoh lyuh dak vay mâp tâm kon se ndrel n’ăp ma bu têh Nai ji yor kman lơh, vay lah tâm ăp nŭih mô dăng châl ndrel ê geh chuh n’gang. Aơ lah nau ji mpơl bah dih ntô ndrel ăp lam săk. Bôk năp rnôk kon se geh mâp đah nŭih ntưp ji rtoh luh nklăp 1-2 pơh ri kon se mra saơ n’ik tâm săk, ji kop duh, jêh nê rtoh luh gur tâm măt, jêh ri bôk, ta-ko, jâng, ty. Nau ji ntoh ntơm 2-3 nar jêh ri ăp ntŭk rtoh nê păng mra luh rsiap, jêng khap ndrel roh hêng tâm nklăp 3-4 nar. Âk ngăn nau ji rtoh luh dak mra geh khap lah nơm mô răk săm ân kloh, êng nê geh nŭih păng ji jêng jâk kơt rtoh luh gur. Rtoh luh gur ntưp bah trong sŏ n’hâm ndrel tâm mâp tâm ntô ndrel geh ntưp tă bah ăp ntŭk luh dak rtoh.

          Nau ji rtoh luh dak moh geh nau khuch tât n’hâm soan ơi nai dak si?

          Nai dai si Trần Thị Thuý Minh: Đah du đê̆ nŭih, ngăn lah kon se, nŭih mô dăng săk châl, nŭih geh nau ji ơm tâm săk, lah geh rtoh luh dak mra jêng rêng tât tâm rngok, klơm soh, ndrel jêh nê lah khuch tât nau rêh mô lah lơi ăp nau khuch jêh aơ đŏng. Âk ngăn lah kon se geh ntưp ri păng hôm sôt khap lơh khuch săk. Nsing tâm nau jâk bah nau ji, hŏ geh chuh n’gang mô lah ê geh chuh ndrel n’hâm dăng châl bah kon se ma nau ji jâk mô lah n’gơch.

          Nai dak si moh geh nau nkah đah Me mbŏ kon se rnôk mât chăm ân kon se geh rtoh luh dak tâm ngih?

          Nai dai si Trần Thị Thuý Minh: Đah nau mât chăm kon se geh nai ji rtoh luh dak, êng nau ân ngêt dak si bah ji kop duh, ngêt dak si tĭng nau đă bah nai dak si ri nau mât chăm ntŭk sôt ri lah nau khlay. Yor nau khuch tâm ntô lah mô răk kloh ri jêng sôt, khap hô, jêh aơ mô ueh ndrel mra jêng nau ji rêng tât ntŭk êng êng đŏng. Nau mât chăm sakư jăn ntŭk rmanh tâm ntô bah kon se rtoh luh dak ri ân geh kloh, rnôk ma ăp nau sôt tâm ntô geh dâu dak, mra dơi dŏng dak si nkhĭt kman lah geh nau ntươ rêng ndrel mô dơi hĭng ndơ êng tâm ntŭk rtoh dak. Rnôk rtoh dak păng geh jêng sôt ri ân geh tâm kơt ma nau ntĭm mbơh nau săm ân der nau ƀư sôt lơn yor ăp ntŭk geh khap sôt, jêng rêng tât ăp ntŭk êng. Đah nau ji rtoh luh dak, mô dơi ŭm âk ma ân geh răk ân kloh ân kon se lơn ma ueh. Mpeh ngêt sa, ân kon se ngêt sa ân tâm di, tŏng ăp ntil ndơ sa kah, tâm di ma năm deh, ân ngêt âk dak. Lah nau mât chăm, ân kon se bah ji kop duh mro mô dơi bah, geh ăp nau ƀư lêt săk, bĭch mô nkah rngăl, luh hok, k’hăk, jêr sŏ n’hâm...ri leo ngih dak si ân năn.

          Nai dak si moh geh nau nkah đah me mbŏ kon sa gay ma njrăng nau ji rtoh luh dak ân kon se?

          Nai dai si Trần Thị Thuý Minh: Nau lap bôk năp lah nau ji rtoh luh dak rnôk aơ hŏ geh vắc xin njrăng ji. Ndri ma, me mbŏ kon se ân kon nơm hăn chuh n’gang gay ma njêng ân kon se nau dăng săk dơi rdâng ma nau ji aơ. Tal 2, gay kon se bah oi nau ji, mô ân kon se pâl nsum mô lah tâm mâp dăch ma ăp nŭih dôl mât chăm mô lah dôl ma geh ntưp nau ji rtoh luh dak. Tal 3, rnôk ntôn lah kon nơm geh nai ji rtoh luh dak ri ân leo kon hăn ngih dak si gay ma dơi geh khám, năl nau ji ân năn.

          Dăn lah ueh nai dak si./.