Tĭng rnoh kơp bah Khoa njrăng n’gang HIV/AIDS (Ntŭk uănh nđôi kop ji n’gor Dak Lak), aƀaơ nu nău nuĭh ntưp HIV/AIDS geh trong hao, ngăn lah tâm rmôt geh tâm bĭch bu ur đah bu ur, dŭt âk tâm bĭch đah bu klô. Kơp tât aƀaơ lam n’gor dôl săm 763 nuĭh ji ntưp HIV/AIDS. Rĭng du năm n’gor kơp dơn bah 15-17 bu ur bŭn ntưp HIV. Tâm 3 khay bôk năm 2023, lam n’gor geh 11 nuĭh bu ur ntưp HIV dơi saơ, mât uănh n’hanh săm njrăng n’gang ơm đah dak si nking n’gang kaman ARV. N’hanh lĕ rngôch ăp oh bê deh bah mê̆ ntưp HIV mô geh ntưp ji.  Tĭng rmôt kan dak si lam ntŭr neh (WHO), djăt 100 bu ur bŭn ntưp HIV lah mô dơi nking n’gang njrăng n’gang HIV ri mbra geh 30-40 oh bê deh geh ntưp HIV. Hôm lah bŭn dơi nking n’gang njrăng n’gang ơm, di rnôk, di dak si ri ăp oh bê deh bah mê̆ ntưp HIV ngăch dăng da dê mô geh ntưp HIV. Nău aơ lĕ nsĭt tay dŭt âk nău mpŏng ŭch n’hanh nău răm an ăp kôp ur sai ntưp HIV.

Yuh N.T.B (gŭ ta nkuăl Krông Búk, n’gor Dak Lak) gŭ sai rnôk mhe 22 năm deh. Rnôk gĭt nơm bŭn, yuh dŭt rhơn n’hanh ŭch nchrăp ndoh ndơ an rơh bôk năp ƀư mê̆. Ndrĭ yơn tât nar deh, rnôk ntôn geh nău uĕh lăng ri yuh lŏ ndrăt têh tâm nău rêh: Nai dak si mbơh geh ntưp HIV knŭng đêt mnĭt rnôk lăp jrô deh. Tăng, yuh mô janh djăt nĕ lah nău ngăn, mô mĭn săk nơm ntưp nău ji aơ. Yuh rngot, rvê an nơm ri đêt yô̆ an kon ri âk yor oh bê yô̆  ma lĕ an ntưp nău ji dŭt klach aơ rnôk mô luh ndŭl me. Yơn lah, knơm nău mbơh ntưp, ntrŭt đă bah nai dak si, rlet rlău lĕ rngôch nău rngot, yuh nsrôih rlet rlău lôch uĕh n’hanh wơt rhơn kon bu ur, ngăch dăng. Yuh N.T.B, nkoch:

Aƀaơ oh bê bah gâp lĕ tŏng 6 khay. Nău saơ nơm ntưp HIV ngăn lah ndrăt đah gâp. Jêh rnôk oh bê dơi deh ta Ngih dak si, ăp nai dak si lĕ an ngêt dâl dak si njrăng n’gang ntưp HIV n’hanh mât tâm 1 khay, dŭt lap oh bê ngăch dăng nâm ơm. Kon gâp mô ntưp HIV nĕ lah du nău dŭt lap, du nău uĕh an 2 mê̆ kon. Ngăn lah rnôk gâp dŭt klach, mô mĭn dơi nking n’gang an oh bê mô ntưp ji. Tă bah nĕ, gâp mpŏng ăp nuĭh ngăch dăng, rnôk ntưp tĭng trong săm yor dak si mô geh khuch nău êng. Âk rnôk gâp rngot êng, yor nău ji yơn knơm geh kon mô geh ntưp ma geh nuih n’hâm gay rêh tay.

Du hê nuĭh êng lah yuh N.T.K (gŭ ta nkuăl Cư Kuin, n’gor Dak Lak). Tă aơ rlău 10 năm, ur sai yuh N.T.K gĭt saơ ntưp HIV tâm du rơh hăn but uănh săk soan lĕ rngôch. Lĕ 2 ur sai dŭt ndrăt mô gĭt nơm ntưp ji bah rnôk lĕ 2 yuh, nô dŭt rlăp tâm nău gŭ âm n’hanh nău rêh ăp nar. Rnôk nĕ, yuh nô mô geh kon jêng rngot lơ âk lơn. Rvê klach deh kon mbra ntưp kơt nơm jêng yuh nô ntrŭnh 2 ur sai gŭ ndrô kơt nĕ. Yơn lah, jêh rnôk mĭn joi n’hanh dơi mbơh ntĭm mpeh săm ji dak si nking n’gang ARV ta khoa njrăng n’gang HIV/AIDS (Ntŭk uănh nđôi kop ji Dak Lak), dơi ăp nai dak si mbơh rjăp, ntrŭt đă nuih n’hâm jêng 2 ur sai lĕ janh ƀư trong nchrăp bŭn n’hanh deh kon. Yuh N.T.K, nkoch:

Rnôk deh kon, oh bê dơi nai dak si an ngêt dak si ntưp, knơm nĕ oh bê mô geh ntưp bah mê̆ tât kon. Rnôk bôk năm gâp mô geh nchrăp mbra deh kon yor mĭn nău ji aơ mô dơi deh kon, bah kơi aơ geh bŭn n’hanh dơi nai dak si mbơh ntĭm, an ngêt dak si rĭng ăp, deh kon ngăch dăng gâp saơ gâp lap, tât aƀaơ gâp saơ ntưp HIV mô geh nău klach đah ji ung thư mô lah COVID-19 kơt kăl e, knŭng ngêt dak si ARV rĭng ăp ri ngăch dăng n’hanh rêh jŏ bah nơm kơt nuĭh êng”.

Bôk nău kan njrăng n’gang ntưp rêng HIV bah mê̆ tât kon dơi ƀư ta n’gor Dak Lak bâh năm 2009 lĕ an saơ săk rnglăy dŭt ngăn ngên n’hanh geh nkô̆. Âk năm bah năp, bôk nău kan lĕ nsĭt tay nău răm, nău uĕh an âk rnăk wâl nuĭh ntưp HIV/AIDS. Lơn lah nsĭt tay nău dơi ƀư ngăn ngên ƀư mê an ăp bu ur mô lap ntưp ji rach năm. HIV mô knŭng ƀư ăp nău khuch mpeh săk soan ma hôm khuch têh tât rnôk hun hao bah oh bê tâm ndŭl mê. Bu ur geh ntưp HIV rnôk bŭn mbra geh rnoh ntưp rêng tât kon lah dŭt âk (nklăp 30%). Yor nê, gay nking n’gang ntưp HIV bah mê̆ tât kon nău saơ ơm n’hanh nking n’gang ơm lah dŭt n’hâm khlay. Na nê̆, rnoh ntưp HIV dơi mât rong njrăng n’gang uê̆h ri rnoh ntưp rêng tât kon mbra hŭch đê̆ đŏng knŭng hôm 1%. Ăp nuĭh mĭn njêng khoa học lĕ ntĭm kloh, rnoh kon se geh ntưp kaman HIV jêng njrăng n’gang n’gang geh mô ntưp geh rlău 90%. Yor nê, nău kon se deh geh ntưp HIV mô lah mô hôm knơm dŭt âk tâm nău săm njrăng n’gang ta nuĭh mê bŭn ntưp kaman HIV. Nai dak si CK1 Huỳnh Thị Hồng Sinh-Khoa njrăng n’gang HIV/AIDS (Ntŭk uănh nđôi kop ji n’gor Dak Lak), an gĭt:

Bu ur ntưp HIV bŭn an tĭng săm uĕh, nĕ lah nău khlay ngăn. Ân ngêt dak si di rnoh, di nar, rĭng ăp nar n’hanh tĭng nar uănh năl mham gay gĭt rnoh kaman. Rnoh kaman lah nkô̆ nău ntrŭnh an săm, lah rnoh kaman bah dâng nău âk jêng lah bu ur bŭn tĭng săm uĕh, dak si ARV mbra kơl nking n’gang lĕ rngôch kaman HIV. Rlău ma nuĭh ji an tĭng trong ngêt sa. Rnôk bŭn , nuĭh mê̆ ntop sắt, ma sắt way ƀư n’hŭch nău khuch bah dak si ARV, yor nê an ngêt ngai mông sa mô lah ngai dak si ARV.

Ăp năm bah năp, rnoh ntưp HIV bah mê̆ tât kon ta n’gor Dak Lak bơi kơt mô geh. Ăp nuĭh bŭn ntưp HIV rnôk bŭn dơi dŏng dak si ARV njrăng n’gang n’hanh uănh rjăp rnôk tĭng săm tât rnôk deh. Aơ lahdu nău dơi têh bah nău mbơh ƀư bôk nău kan njrăng n’gang ntưp rêng HIV bah mê̆ tât kon, kpn oh bê deh đăp mpăn, ngăch dăng, n’hŭch đêt ntưp tâm ntŭk gŭ rêh nsum mpôl.

          Nau tam bah nau njrăng ntưp HIV tă bah me tât kon đah ăp me bŭn ntưp HIV

          HIV/AIDS lah nau ji lơi âk nau khuch ngăn tât n’hâm soan bah nŭih geh nau ji. Ndri ma, gay kơl an kon se geh me ntưp HIV geh ueh lăng, mô geh nau ji, rmôt phóng viên nkô̆ vay nkoch hŏ ôp nau đah nai dak si CKI Huỳnh Thị Hồng Sinh-Khoa njrăng rdâng HIV/AIDS Ntŭk kan nkân njrăng srê ji n’gor Dak Lak.

          - Dăn nai dak si mbơh ăp ntrong ƀư ntưp HIV ntơm me tât kon? Rnôk bŭn, ntưp HIV ntơm bah ne tât kon păng moh rnôk ntưp?

           - Nai dak si Huỳnh Thị Hồng Sinh: Kon ntưp HIV geh ntưp tĭng trong mham, trong ntưp tă bah me tât kon ndrel ntưp bah trong tâm bĭch bu ur, bu klô. Trong geh ntưp tă beh me tât kon mra geh pă jê̆, geh ăp rnôk kơt lah tâm rnôk bŭn, tâm rnôk deh ndrel rnôk mpu toh ân kon. Tâm rnôk bŭn, rnơm geh nau rnăn kon mât ueh ri ma kon se bah oi nau ntưp tât ăp rnôk êng. Tâm rnôk deh kon, kon se mra geh ntưp âk lơn yor lah geh tâm mâp ma mham ndrel luh dak tă bah me. Rnôk tal 3 lah rnôk mpu toh ân kon, rnôk mpu kon lah dak toh me geh aka ntil kman mra geh hoch tĭng trong dak toh ntưp ngăn tâm kon đŏng.

          - Rnôk hŏ năl lah ntưp ma HIV, moh nŭih me bŭn ân geh nau njrăng rdâng nau ntưp rêng HIV ntơm bah me tât kon, ơi nai dak si?

           - Nai dak si Huỳnh Thị Hồng Sinh: Lah me bŭn hŏ ngêt dak si ARV jêh ri mơ bŭn ri mra nơih njrăng rdâng nau ntưp rêng HIV ân kon, yor rnôk khân păng ngêt ARV, rnoh kman tâm nâm rnoh ri ma rnôk bŭn ma kon ri mra ntưp rêng ma kon dêh lơn. Ăp nŭih bu ur ê gĭt nau ntưp HIV bah nơm ma bŭn ri ân geh xét nghiệm uănh rjăp ơm gay ma nau ntươ HIV ndrel geh ngêt dak si ARV gay ma geh dơi nkô̆ nau dăch dŭt lah mô geh ntưp ân ma kon. Gay deh kon bê ân ueh, dăng mô geh ntưp HVI, ăp nŭih bu ur tâm rnôk tâm ban năm deh kon rnôk bŭn ri nơm ân hăn khám ơm năl HIV bah nơm, ngăn lah ăp nŭih mra geh nau ntưp âk.

          - Dak si ARV geh khuch đŏng tât kon bê tâm ndul, ơi nai dak si?

           - Nai dak si Huỳnh Thị Hồng Sinh: Rnôk aơ nau săm ARV geh tenofovir ndrel dolutegravir. Ăp nau mĭn njêng kăl e, dolutegravir mra khuch ngăn tât trong bôk rngok bah kon se, yơn lah rnoh aơ mô geh âk. Lah rđil đah rnoh ueh ndrel nau khuch tĭng nau săm mhe ngăn rnôk aơ lah dơi rdâng ăp ntil kman tâm mham tâm 28 nar, rđil ma nau khuch bah trong dĭng tâm bôk rngok knŭng geh 2%. Tĭng nau mĭn mhe ngăn ri mô geh nau khuch tât oh bê, mô geh khuch tât trong tâm rngok kon se ri ma dơi geh săm tĭng trong chuh ăp nar du grăp ndrel mô geh nau khuch tât me bŭn ndrle kon se.

          - Nai dak si moh geh nau nkah đah bu ur rnôk bŭn gay ma năn saơ ndrel n’huch nau ntưp HIV ntơm bah me tât kon?

           - Nai dak si Huỳnh Thị Hồng Sinh: Ăp nŭih bu ur rnôk bŭn ri ân geh hăn khám gay ma năl geh ntưp HIV bah nơm gay dơi geh ơm dŏng dak si ARV lah mô lap ntơm ntưp HIV, nau aơ mra kơl n’huch aka ngăn rnoh ntưp HIV tât kon. Lah saơ ntưp HIV rnôk deh kon ri hŏ lah ngăn, rnôk ne me ê geh dŏng dak si ARV, rnoh kman HIV tâm sakư me âk ngăn, ƀư nau ntưp tât kon âk ngăn. Ndri ma, ê lor me ân geh ngêt ARV nkre ndrel kon bê kŏ ân geh ngêt dak si săm nau ntưp đah nevirapine mô lah Zidovudin. Bu ur lor ma deh lah saơ ntưp HIV ri mô dơi ân kon pu toh yor rnoh kman tâm săk hôm âk, ri ma ân kon ngêt dak toh rvăy ndrel ân kon ngêt dak si tâm ăp nar. Ueh ngăn, ăp nŭih me bŭn mât chăm kon bê ân ueh gay ma ơm saơ, năn ăp nŭih kon se ntưp HIV ntơm bah ndul me.

          Ơ, lah ueh nai dak si./.