VOV4.M’nông: Geh nău mô blôh ngơi ta kon se lah nu nău kon se mâp jêr jŏt ngăn tâm nău tăng wât, ngơi, nkoch nău rŏng, ŭch mĭn bah săk nơm đah nău ngơi. Rnoh kon se ntưp nău ji nar lơ hao tâm nău rêh mhe. Me bơ̆ an saơ ơm gay gay ngăch mkra gay kơl kon nsing nơm tâm ngơi đah ăp nuĭh kiău ma.

 Geh nău mô blôh ngơi ta kon se dơi pă jêng 2 ntil: Mô blôh wât nău ngơi mô lah mô blôh nteh nău ngơi. Nkô̆ nău bah năp ji aơ way yor kon se mâp du đêt nău tâm rnôk hun hao kơt mô blôh nău ngơi  djăt mô tăng, prêng êng, bih grăi trôm tôr mô lah mô uĕh mpeh săk jăn n’hanh nuih n’hâm. Yơn, du nkô̆ nău dôl mbơh njrăng aƀaơ nĕ lah yor rnăk wâl mô uănh mĭn, đêt nkoch bri đah kon se. Nău êng, âk rnăk wâl thơ tha, an tât rnôk jêng mbăn ri rnăk wâl mư uănh tât ri lĕ mbrơi.

Tĭng mât kan dak si lam ntŭr neh, nău mô uĕh nău ngơi lah koet nte âk ngăn ta rnôk kon se jêt, geh ta 5 tât 10% ta kon se. Kon se geh mô blôh nău ngơi geh âk mâp jêr jŏt tâm nău răk n’hanh nchih rnôk pơng hăn nti. Nău nking n’gang ơm dơi mâp kon se n’hŭch đêt nău khuch hô bah nău nti nsơm bah kơi aơ.

Ta khoa Nhi tổng hợp-Ngih dak si đa khoa nkual Tây Nguyên rĭng du khay khoa wơt dơn n’hanh nking n’gang nklăp 20 tât 30 oh kon se geh nău ji mô blôh nău ngơi. Tă mĭn joi nu nău bah me bơ̆, ăp oh kon se aơ pâl dŭt âk đah điện thoại thông minh, măy tính bảng, đêt mâp đah ăp nuĭh kiău ma. Nău aơ ƀư kon se nar lơ mô blôh ngơi, tâm nđŭr đah ăp nuĭh. Gĭt saơ kon bu ur 3 năm deh bah nơm ngơi đêt đah ăp băl du rơh, nô Nguyễn Quốc Toản (phường Ea Tam, nkual ƀon têh BMT) dŭt rvê. Tă bah mĭn joi nu nău tâm mạng, nô Toản saơ kon geh nău ji bah oh mbrơi hun hao nău ngơi nkôp đah năm deh ri lĕ ndơ̆ kon tât ngih dak si nkual Tây Nguyên but uănh. Nô Nguyễn Quốc Toản an gĭt:

“Bah rnôk geh ntreo ur hăn but uănh, ngêt sa tŏng ăp ndơ kah n’hanh rnôk deh oh bê hôm hun hao nâm ơm. Yơn tât aƀaơ 3 năm hôm mon mô gĭt ngơi bah du nău, mô gĭt kuăl me bơ̆, jêng an mon hăn but uănh”.

Du hê nuĭh tâm ban êng lah rnăk yuh Trương Thị Minh ta xă Tam Giang, nkuăl Krông Năng, n’gor Dak Lak. Mon bu klô jay yuh Minh lĕ rlău 3 năm yơn mô hŏ blôh ngơi kuăl mê̆. Tĭng nău yuh Minh, jêh rnôk kon geh 1 năm di lĕ ur sai hăn pah kan dak bah dih, an mon u che mât. Ăp nar, yuh nô knŭng dơi uănh n’hanh nkoch bri đah kon tă bah rơh kuăl vdeo ta điện thoại. Jêng tât rnôk mon geh 3 năm, ăp rơh điện sĭt yuh saơ kon geh nău êng, mon mô rgum djăt, mô ngơi du tong. Saơ kơt nĕ, yuh an rlu nău kan, sĭt jay gay ndơ̆ kon hăn but uănh. Jêh but uănh nai dak si lah mon geh mbrơi hun hao đah nău ngơi. Yuh Trương Thị Minh lah:

“Mpŏng ŭch me bơ̆ an uănh âk lơn, mô an geh nău kơt gâp rnôk kon lĕ 3 năm mư hăn but uănh ri mbrơi đŏng hôm”.

Kon se mô blău ngơi way mô geh nău saơ na nê̆, knŭng rnăk wâl uănh mĭn ngăn, mư saơ geh kơt: kon se mô nger, mô tăng rnôk me bơ̆ mô lah geh nuĭh nkoch bri đah kon se, mô wât ăp nău ngơi jêr, mô blău ƀư tĭng ăp nău ntĭm bah me bơ̆. Uănh nsum , dơi djăt n’hanh ngơi bah kon se nkôp đah ăp băl ndrel rơh. Nai dak si chuyên khoa I Nguyễn Nay Ngân-Khoa Nhi tổng hợp, Ngih dak si đa khoa nkual Tây Nguyên an gĭt:

“Dơi saơ n’hanh nking n’gang ơm an kon se ri kon se ngăch tâm rnglăp nsum, dơi hăn nti, tâm ngơi đah băl lah mô nking n’gang ơm ri kon se mbrơi hun hao nău ngơi jêng tât tih nău ƀư, ƀư mô dơi mkra uĕh an nău rêh bah kơi aơ”.

Âk nuĭh gŭ mĭn njêng lĕ ntĭm, ŭch dêr mô lah n’hŭch đêt ngăn nău geh mô blôh ngơi ta kon se ri mkra bôk năp lah ăp nuĭh me bơ̆ n’hanh nuĭh bên tân wâl an dêr mô lah n’hŭch nău an kon se bah oh bê tât 3 năm deh pâl đah tivi, măy tính, măy pâl game, điện thoại... yor aơ lah lvang kon se ntơm joi nău ngơi bah nơm. N’hao an kon se tâm ngơi gay ntĭm an kon se bên đah ndoh ndơ, nău ƀư, nău ntĭm geh tât ăp nău ŭch n’hanh mpŏng bah kon se. An kon se râng tâm ăp nău pâl, ăp nău nti gay ntĭm nti an kon se, ngơi di kloh nău ngơi... Kơl kon se hun hao dơi djăt n’hanh ngơi, dŏng nău ngơi di. Ntrŭt đă an ngơi mprơ, râng ăp nău pâl, n’hao an kon se mâp đah ăp nău pâl uĕh. Rnôk ntĭm kon se djăt n’hanh ngơi, he mô nchâp kon se blău dâl tâm nău nti ăp nău mhe an nsrôih, ntĭm kon se du nar du rplay n’hanh nău ngơi mhe.

Mô uĕh blău nău ngơi khuch tât nău tâm mâp tâm ngơi n’hanh nti nsơm bah kon se. Dơi gĭt ăp nău saơ n’hanh njrăng n’gang mô uĕh blôh nău ngơi, me bơ̆ n’hanh nuĭh bên geh ăp trong nking n’gang ngăch, kơl kon se dơh wât nti nsơm n’hanh jêng nănh lơh tâm ăp rơh tâm mâp tâm ngơi kon nuĭh.

Ơi kônh wa ndrel băl mpôl. Mô kloh tâm nau ngơi tâm kon se nar lơn ma geh âk tâm nau rêh mhe rnôk aơ. Nau aơ jêng geh nau khuch tât nau blau ntĭm nti, nkre lah ƀư kon se nar lơn ma jêng geh nau nchâp đă, mô janh mbơh ngơi, jêr tâm rnglăp đah bu êng. Ndri, mhâm ƀư ân ơm saơ geh nau ji aơ? Nau njrăng ndrel săm nau mô bloh tâm nau ngơi ta kon se mhâm ƀư? Nia dak si Chuyên khoa I Nguyễn Nay Ngân-Khoa Nhi Tổng hợp, Ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên mra ơh nau ôp aơ bah nau ôp ba kơi aơ.

            Dăn nai dak si mbơh nau mpơl năl, nau ngăch saơ bah nau mô bloh nau ngơi ndrel ăp nau jêng khuch?

            Nai dak si Nguyễn Nay Ngân: Nau mô bloh nau ngơi geh nau mpơl saơ mpeh ăp nau tât. Tal bôk năp lah jêr mpeh nau gĭt nau ngơi, nau nchih, nau mbơh. Tal bar lah bâr ngơi bah kon se mô kloh, kon se jêr tâm nau dŏng ngơi tâm di nau gay ma ntoh luh kơt lah nau ŭch bah kon se. Jêh nê đŏng lah jêr tâm nau mât tâm nau mbơh ngơi mô lăng kloh rđil đạh năm deh nơm. Nau kan tâm ngơi, mbơh nau ma bu êng tâm nau rêh mô kloh.

          Moh rnôk gay ma me mbŏ gay njrăng tât kon se gay năn saơ ndrel năn geh nau kơl rklaih nau tâm kloh ngơi?

            Nai dak si Nguyễn Nay Ngân: Geh rnôk ma nơm ân geh nkah njrăng ne elah rnôk 9 khay ma mô geh bloh tâm nau ngơi, mô ngơi “Bŏ, bŏ, mê̆, mê̆” mô lah 16 khay ma kon se mô geh luh ngơi du tong ân geh tâm di, kơt lah rnôk saơ bu êng mô lah me mbŏ ri ân geh dơi kuăl bŏ, mê̆ yơn mô di lah lah tĭng kơt nau ngơi bah bu êng. Mô lah 2 năm mô blau ngơi 2 tong ân săng hao gŏ lơ mô lah mô blau nau ngơi...

            Rnôk rnăk vâl saơ kon se geh kơt lah mô bloh tâm nau ngơi geh nsum ma nau ƀư geh plŏ sĭt plưŏ hăn ndrel nau ma păng ŭch ƀư êng mô geh âk ri ân geh tât nkre tâm ngih dak si gay ma uănh geh nau mô tăng ngơi mô lah geh nau êng đŏng lah mô. Lah saơ kon se mô bloh nau ngơi ri ân geh leo kon se hăn săm, mô dơi dah ma rŏng rvăt dak si kháng sinh ma knŭng dŏng nau săm mpeh bôk rngok. Nkre lah rnakư vâl ân kơl an âk lơn, kơl kon ngơi, kơl kon gĭt tât nau rêh tâm rnăk vâk, pơk nau rêh ân ueh gay ma kon blau nau ngơi ân tâm ban. Lah mô tăng tôr ri ân kon se dŏng máy kơl tăng, hôm ăp nŭih êng ma nơm mô gĭt kloh nkô̆ nau ji ri ân geh mbơh ân kloh nau khuch ndrel mbơh geh ăp nau đă kơl an ân tâm di ân kon se. Ngih săm ƀŭt, nti nti kon se, me mbŏ kon se ndrel ăp nŭih kơl mbơh săm ân geh ndrel tâm rgop. Ndrel dăch dŭt lah ân geh săm ơm ăp nau ji geh khuch tâm sŭng tôr, nau ji khuch tât bôk rngok, tât tăng nteh...

            Nau khlay bah nau săm tâm rnôk mô bloh nau ngơi tâm kon se lah mhâm ơi nai dak si?

            Nai dak si Nguyễn Nay Ngân: Đah kon se mô geh lăng pâl ma âk nŭih, nau ngơi, nau săm kŏ lah ngoai tâm ăp nau kơl an bah ăp nau pâl nơm mra ntĭm ân kon se, nau dơi gay ma geh nau rgum, nau dơi geh ma tâm kơt. Kon se geh nau rbăng dơi ăp nau ŭch bah nŭih êng, kơl an kon se nchroh tâm nau rêh ndrel tâm rnôk păng hăn nti jêh aơ. Nau tâm mâp tâm ngơi ma băl mpôl nơm tâm rnăk vâl, ăp nŭih mra dơi geh ntoh gĭt dơi ăp nau ŭch ma kon se ndŏ luh ndrel rnôk kon se hăn nti tâm mâp ma băl nti ri mra ueh lơn.

            Ơ, lah ueh ma nai dak si.

          Nuĭh rblang: Y Sưng Phê Ja