Jâng ty mbung lah nău ji yor ăp ntil kaman tâm mpôl kaman trong proch (kuăl nsum lah Enterovirus) ƀư. Nău ƀư mâp mâp ngăn lah kaman Coxsackie A16 n’hanh Enterovirus (E71). Aƀaơ nău ji mô hŏ geh vaccine n’hanh dak si săm tam. Nău geh bôk năp bah ji lah duh, ji mlông dơ̆, khuch niêm mạc mbung n’hanh ntoh dŭt âk kơt rplay dak way saơ ta mpang jâng, ty, kô mâk, bŭt. Dŭt âk lah ji jâng ty mbung mbra bah jêh 7-10 nar lah dơi mât rong uĕh. Yơn lah du đêt nuĭh jêng rgâl mbăn n’hanh ƀư rgâl klach kơt môr rngok-ntô rngok, ji rse soan play nuih, môr ngăch jêng tât khĭt. Yor nê, ăp me bơ̆ mô dơi thơ tha ma an uănh nđôi săk soan bah kon se, an dơi gĭt ơm ăp nău ntoh rgâl mbăn gay tât ngih dak si ngăch.

Tĭng rnoh kơp bah Ntŭk uănh nđôi kop ji (CDC) Dak Lak, kơp tât nar 7/9 lam n’gor kơp dơn 1.098 nuĭh ntưp ji jâng ty mbung ta 15 nkuăl/ nkual têh/nkual ƀon têh, 1 hê khĭt, tâm nĕ geh 4 ntŭk srê jâng ty mbung ta ăp nkuăl Ea Hleo, Ea Kar n’hanh nkual têh Buôn Hồ. Ta Ngih dak si Đa khoa nkual Tây Nguyên, kơp bah bôk năm tât aƀaơ, êng Khoa Nhi tổng hợp lĕ wơt dơn n’hanh săm an bơi 700 kon se ji ntưp jâng ty mbung độ 2B rmôt 1, 2B rmôt 2 n’hanh độ 3, độ 4, na nao geh ăp kon se săm tâm nu nău mbăn, an nsôr măy.

Mât rong kon dôl dơi săm ntưp jâng ty mbung mbăn ta ngih dak si Đa khoa nkual Tây Nguyên, yuh V (gŭ ta nkuăl Ea Súp, n’gor Dak Lak mô hŏ bah klach n’hanh rvê yor kon nơm rlet rlău lvang klach. Yuh V an gĭt oh bê jay yuh geh 21 khay. Rnôk gŭ jay oh geh ntoh duh, ntoh ăp rplay jêt ta kô̆ mâk n’hanh nting chiăng. Gĭt lah kon geh ntưp ji jâng ty mbung, rnăk wâl an mon ngêt dak si bah duh n’hanh uănh nđôi, săm ta jay. Yơn lah, jêh nĕ rgâl mbăn n’hanh an hăn ngih dak si. Rnôk lăp ngih dak si mon duh hô na nao, ndrăt âk, mham hao ngăch, jêh uănh năl mham mon ntưp đah kaman EV71, ăp nai dak si an chuh dak n’hanh săm ngăch oh mư rlău nău klach. Yuh V, nkoch:

Gâp lĕ tă tăng mpeh nău ji jâng ty mbung, uănh tâm mạng gâp saơ ăp nuĭh ntưp đêt. Yơn đah oh jay gâp rĭ mbăn. Bôk năp knŭng ăp rplay jêt ta 2 kô mâk n’hanh nting chiăng ty. Ta jay saơ oh ntưp ji hôm yơn gay uănh nđôi ta jay yor mon mô geh nău jêr ât, hôm e ngêt sa pâl rlưn nâm ơm. Tât nar tal 5 mon saơ rplay âk, rnăk wâl ndơ̆ mon hăn but uănh nai dak ái lah cấp độ 1, an jay ta jay răk rao kloh. Nar tal 6 mon ji ŏk, đêt pâl jêng ndơ̆ hăn ngih dak si an bĭch ngih dak si dâl yor mon ji ŏk âk, rhoăt săk na nao, mô dơi bĭch, nai dak si nking n’gang chuh dak dak si ri mư dơi oi”.

Du hê nuĭh êng lah rnăk nô B (gŭ ta nkuăl Cư Jut, n’gor Dak Nông). Nô B geh 2 hê kon, bah năp đaơ nuĭh yuh ntưp jâng ty mbung yơn mô mbăn, gŭ ta jay ngêt dak si 3 nar lah bah jêng rnôk ndơ̆ kon tal 2 (25 khay deh) ntưp ji, thơ tha mĭn lah mon mbra bah êng kơt nuĭh têh jêng nô yuh mô uănh mât rong kon. Yơn lah, nu nău ji bah mon jêng mbăn ndal ƀư an rnăk wâl nô B dŭt n’hâm rvê n’hanh wơl bâh. Nô B, an gĭt:

“Mon duh ta jay 2 nar saơ geh bah ji kơt ntoh ăp rplay dak jêng gâp mô gĭt mon ntưp ji jâng ty mbung. Jêh 2 nar duh, mon ntơm ntoh đêt rplay, ndơ̆ kon hăn uănh nđôi ri nai dak si ta nkuăl Cư Jut mbơh mon geh ji jâng ty mbung jêng lăp ngih dak si. Geh đêt nar ri nai dak si mbơh nu nău mon rgâl mbăn jêng hăn ngih dak si Đa khoa nkual Tây Nguyên. Gâp saơ ji aơ klach ngăn, rnôk bôk năp lah mô uănh pơng dŭt klach an mon, lap knơm nai dak si dŭt n’hâm kơl jêng gâp mư đăp mpăn”.

Tĭng uănh lah bah ăp nai dak si Ngih dak si Đa khoa nkual Tây Nguyên, ăp năm bah năp ji jâng ty mbung đêt geh nuĭh mbăn, yơn năm aơ rnoh nuĭh ntưp mbăn hao, nuĭh ji rgâl mbăn dŭt ngăch, nu nău jêr njrăng jêng ăp y nai dak si an uănh nđôi uĕh săk soan bah tĭng kon se gay mkra ngăch. Tiến sĩ, nai dak si Trần Thị Thúy Minh-Kruanh khoa Nhi Tổng hợp Ngih dak si Đa khoa nkual Tây Nguyên an gĭt:

“Bah khay 1 tât khay 6, rnoh kon se lăp ngih dak si săm yor jâng ty mbung mô geh êng nkôp đah ăp năm bah năp. Yơn lah, bah khay 7 tât aƀaơ, rnoh nuĭh ntưp ji kon se lăp ngih dak si yor ntưp jâng ty mbung mbăn n’hanh dŭt mbăn dŭt âk nkôp đah ăp năm. Lĕ rngôch ăp nuĭh ji lăp ngih dak si ntưp ji jâng ty mbung ta độ 2 B, độ 2B rmôt 1, độ 2B rmôt 2 n’hanh độ 3 jêng nu nău hao mbăn”.

Ji jâng ty mbung ntưp tĭng trong proch. Tu tơm ntưp têh bah dak diu, rplay dak n’hanh ăch bah kon se ntưp ji. Rnôk aơ ji jâng ty mbung dôl hao ngăch, tâm rnôk kon se lĕ tât ngih sam ƀŭt, ntŭk ntô ngih sam ƀŭt, ngăn lah kon se gưl mâm non way dŏng ndơ pâl nsum jêng dŭt dơh ntưp ji, yor nê, ăp me bơ̆ an uănh lơn tay tâm nău ƀư tĭng ăp trong njrăng n’gang ji an kon se. Rnôk saơ kon se geh ăp nău mha, an ndơ̆ kon se tât dâl ngih dak si gay dơi but uănh nchroh n’hanh săm ngăch.

          Rnôk aơ, kon se geh nau ji jâng ty mbung jâk lơn ma hao âk, tâm rnôk nê, nau ji ê geh vắc xin njrăng kŏ kơt lah ê geh dak si săm bah ngăn. Gay ma me mbŏ kon se gĭt kloh ngăn tât nau ji aơ kŏ kơt lah nau năl saơ nau ji jâk gay ma leo kon se năn tât ngih dak si, n’huch nau khuch hô. Rmôt Phóng viên nkô̆ nau nkoch geh nau tâm nchră đah Tiến sĩ, nai dak si Trần Thuh Thuý Minh-Kruanh khoa Nhi tổng hợp ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên.

                   Ơi nai dak si, nau ji jâng ty mbung mhâm geh nau năl ji mbăn?

          Nai dak si Thuý Minh: Nsing tâm nau lơh bah kman tâm săk tĭng âk trong êng êng ma ƀư jêng nau khuch bah nau ji jâng ty mbung jâk mô lah mô lăng jâk ndrel nau mpơl ngăn jâk mô lah n’gơch kŏ geh êng êng đŏng. Nau ji geh 4 gưl, geh 2 gưl độ 2a, 2b rmôt 1, 2; độ 3 ndrel độ 4. Ăp nŭih ji độ 2b rmôt 2 hao gŏ lơ lah ân geh lăp săm ndal. Hôm ăp nau ji độ 2a hao gŏ lơ geh du đê̆ nau mpơl nau ji ri ma nŭih ji geh uănh săm tâm ngih dak si. Ndri ma, nau năl săm nau ji jâng ty mbung nsing tâm nau ji jâk bah nau ji ma geh nau rklaih êng êng.

         Me mbơ̆ ân geh ndơn saơ moh nau jêng ji mbăn gay ma leo hăn ngih dak si ân năn ơi nai dak si?

          Nai dak si Thuý Minh: Jêh rnôk kon se geh năl lah ji jâng ty mbung, ăp me mbơ̆ ân geh nkah lah kon se geh nau ji jêng jâk jri ri ân geh leo hăn ngih dak si nkre gay ma dơi săm ân năn, nê lah kon se ji kop duh rlau 39 độ mô lah du sakư mro tâm rlau 2 nar; Kon se vay ndrât săk, vay phit klach, k’hăk; tal 3 lah kon se hăn mô nâp, gŭ mô nâp, vay chôt, hăn kơt vay măt; Tal 4 lah kon se luh rhal, sŏ n’hâm ngăch, ndal, kon se mô lăng nkah tâm bôk rngok, hvơi săk mô lah ăp nau ma me mbŏ saơ rvê, mô djăng săk ri ân leo nkre kon nơm tât ngih dak si gay săm ndal.

          Nai dak si moh geh nau nkah đah ăp me mbơ̆ gay ma njrăng nau ji ân kon se?

          Nai dak si Thuý Minh: Ty jâng mbung lah nau ji ntưp bah trong ăch, chrach, ndri ma, kon se ntưp nkre mô lah ntưp dah trong proch kơt lah ăch, ngêt sa nsum, ăp chết luh tă bah ndâng dak tâm jâng ty mbung. Ntưp êng đŏng kơt lah du hê chăm kon se geh nau ji, jêh ri rao ty mô kloh ma mât chăm kon se mô geh nau ji jêng ri mra ƀư kon se nê ntưp nau ji. Gay ma der nau ntưp nau ji jâng ty mbung, me mbŏ ân nkah mô ân kon nơm pâl ma kon se geh nau ji mô lah ăp ndơ tă geh pah dŏng bah  nŭih dôl geh nau ji, lah ntôn geh nau ji. Tal 2 ân geh rao kloh ty tâm rnôk bah năp ndrel jêh rnôk mât chăm kon se ji mô lah kon se mô geh nau ji. Tal 3, lah geh ăp nau mpơl saơ nau ji ân greh leo kon se tât ngih dak si gay ma  geh nkah, năl nau ji ndrel săm ân năn./.