Nau ji kol trong tâm klơm soh lah nau nkoch tât nau ji bah klơm soh geh tât nau kol tât trong sŏ n’hâm. Nau ji klơm soh ƀư jêng mô dăng sŏ n’hâm nar lơn ma khuch ndrel nkri tât nau rêh bah nŭih geh ji. Nau ji kol lah nkô̆ ƀư khĭt dăp tal 4 lam ntur neh (ba kơi nau ji mạch vành, ung thư ndrel chôt ndal khuch rngok) ndrel lah nkô̆ khĭt dâk tal 2 tâm Việt Nam (ba kơi ji chôt ndal ndrel mô tŏng mham tâm play nuih). Su hât lah nkô̆ bah 75% ăp nau ji kol trong kơm soh. Nŭih su âk ir hât mra ji tâm klơm soh âk rlau 10 tŏ rđil ma nŭih mô su hât. Mô lah, ăp nŭih rhôp hât bah bu êng kŏ geh nau ji aơ đŏng.

Nau ji klơm soh nar lơn ma jâk, nau ji jŏ jong ân tât lôch nau rêh kơp ntơm bah saơ nau ji. Nau aơ kŏ mô dơi geh săm bah tâm ngih, ma knŭng săm âk tŏ ji plŏ sĭt hăn. Ăp nau tât kơt lah trôk nar rgâl yan ndal, mbĕ hô mô lah pah kan jâk rgănh. Nau khuch bah nŭih geh nau ji roh n’hâm kan, mô dơi răk êng săk.

Tâm ngih dak si klơm soh Dak Lak, nŭih ji kol trong klơm soh hô ri geh âk ngăn tâm ăp nau ji tât klơm soh. Năm 2022, ngih dak si hŏ săm ndrel mât bơi tât 500 nŭih ji kol trong klơm soh hô, 3 khay bôk năm 2023 hŏ geh 289 nŭih ji. Nai dak si Lê Thế Anh, khoa Nội 1, ngih dak si klơm oh n’gor Dak Lak mbơh:

 ‘Nau ma nŭih ji lăp săm tâm khoa Nội 1, ngih dak si klơm soh Dak Lak kŏ geh lah tă su hât bah năp nê. Âk ngăn lah bu klô, lah ăp nŭih su hât ndrel hôm geh bu ur ri n’hơp n’huch âk (lah rnăk geh nŭih su hât).

Kơt wa H.T.T, 69 năm, gŭ tâm xã Ea Tu, nkuăl ƀon têh Buôn Ma Thuột. Wa T su hât tă bah jê̆, tât rnôk aơ hŏ rlau 50 năm. Tâm âk tŏ pah kan, wa T vay rgănh, n’hâm mô dăng ôh. Lah bri ji kăt wa T vay siăk ndrel jêr sŏ n’hâm. Tâm du tŏ rgăng jŏ, siăk, jêr sŏ n’hâm, bu leo tât ngih dak si khám. Ăp nai dak si năl păng ji kol trong klơm soh, tă bah nê  păng vay hăn hăn săm mro tâm ngih dak si, du tŏ săm rlau 10 nar tâm khoa Nội, ngih dak si Klơm soh n’gor Dak Lak yơn nau ji mô bah ơm. Wa H.T.T nkoch:

‘Saơ nau ji bah rnôk aơ 5 năm, Djăt Radio, uănh tivi saơ lah bu mbơh su hât mô ueh. Nau nau khuch bah hât ri ƀư nơm jêr sŏ n’hâm, nkol klơm soh. Mbŏ gâp mâp nau ji, nô gâp geh nau ji tal bar, jêh ri kônh gâp kŏ geh nau ji đŏng. Mbŏ gâp su hât, nô gâp su hât đŏng, kônh  gâp păng kŏ su hât đŏng. Tâm rnoi mpôl geh 3 nŭih geh nau ji aơ, kơp n’ăp ma kâp lah rơh tal 4. Nau ji aơ ƀư jêr sŏ n’hâm, jâng tay mprâm. Rnôk aơ ƀư jêr sŏ n’hâm ngăn, lah jâk ri lăp ngih dak si ri bah oi mơ sĭt”.

Tâm kơt ma wa T.H.Đ, 63 năm, gŭ tâm Phường Thống Nhất, nkuăl têh Buôn Hồ, n’gor Dak Lak, wa Đ kŏ su hât ntơm rnôk ndăm. Bah rnôk aơ rlau 2 năm, jêr sŏ n’hâm ri păng hăn khám ndrel geh nai dak si mbơh lah ji kol klơm soh hô. Rnôk geh nai dak si mbơh lah bu hât ƀư ji, wa Đ hŏ lơi su gay mât n’hâm soan. Wa T.H.Đ mbơh:

“Siăk, jêr sŏ n’hâm ntơm khay 9/2022, ăp khay tât ngih dak si khám, uănh n’hâm soan mro. Nau ji aơ jâk rgănh ngăn, âk rnôk saơ rgănh, lah hao nau ji ri lơn ma rgănh đŏng”.

Su hât lah nkô̆ nau ƀư ji kol trong n’hâm. Su hât ƀư ăp nau khuch tă bah nau ji êng âk lơn. Ngăn lah, ăp nŭih su hât geh nau khuch yor ma hôl n’huch, sôt săk ndrel geh ăp nau ji êng đah ăp ntil n’huch khuch đah nŭih mô geh su. Nŭih su hât geh rnoh khĭt yor nau ji kol klơm soh hô rlau 10 tŏ rđil nŭih mô su. Nau ji kol klơm soh mô geh săm bah ôh. Ndri ma, rnôk nau ji geh tât mô lah ji jâk jru ri ân tât ngih dak si gay geh mât chăm ndrel mât n’hâm soan ueh ngăn dơm./.

Ji kol klơm soh jêr bah ƀư jêr nsôr nar lơ hô n’hanh ƀư ntêt nkri nău rêh bah nuĭh ji. Gay wât tay mpeh nău ji kol klơm soh jêr bah, bah kơi aơ lah nkô̆ nău tâm ôp đah nai dak chuyên khoa I. Rmah Lương-Groi giám đốcngih dak si Klơm soh n’gor Dak Lak mpeh nău ji aơ.

- Ơi nai dak si! Moh nkô̆ nău ƀư ji kol klơm soh jêr bah ? m’hâm khuch bah nău ji aơ mêh?

- Nai dak si CKI Rmah Lương: Ji kol klơm soh jêr bah ƀư nuĭh ji n’hŭch dơi pah kan, nău dơi pah kan n’hanh gŭ âm ăp nar, ƀư an nuĭh ji jêr nsôr. Bôl tĭng rnoh, ta lvang 3, lvang 4 ri nuĭh ji jêr nsôr âk lơn. Ta lvang bôk năp, nuĭh ji way jêr nsôr rnôk pah kan nsrôih soan. Geh âk nkô̆ nău ƀư ji klơm soh jêr bah. Bôk năp lah nu nău săk soan nuĭh ji jup hât âk năm. Nkô̆ nău tal 2 lah yor geh tâm tưp rêng, yor mô tŏng men alpha-1 antitrypsin n’hanh tă bah ntŭk ntô pah kan nsŭk m’hŭl, n’hôl ƀô ntŭk ntô. nĕ lah ăp nkô̆ nău khlay ƀư nu nău ji klơm soh jêr bah aƀaơ hin. Tâm hât geh nklăp 6000-7000 ndơ khih, rnôk rhêp, jŭp mbra ƀư nău phah lĕ bah ryông klơm soh tât nău ji bah ji kol klơm soh jêr bah.

- Nău ntoh bah ji klơm soh jêr bah m’hâm? nău ji ƀư rgâl klach m’hâm mêh nai dak?

- Nai dak si CKI Rmah Lương: Nău ji kol klơm soh jêr bah way ntoh ta nuĭh ji bah 35 năm let lơ, dơi geh ơm lơn. Nuĭh ji geh jŭp hât. Nău ntoh kloh na nê̆ ngăn lah jêh du rơh nsôr ta măng ƀư an nuĭh ji kah rngăl mô lah jêh rnôk pah kan, nuĭh ji saơ jêr nsôr, rkhơp rhơp.

Aƀaơ, ji klơm soh jêr bah mô geh dak si săm tam, mô geh du trong săm bah. Ji aơ knŭng dơi săm nchrăp njrăng kơl an nuĭh ji mô hao mbăn tay.

Ji kol klơm soh jêr bah ƀư dŭt âk nău rgâl klach, lơn lah ăp nuĭh ji geh ji jŏ năm jêng tât mbăn. Jêng lah nuĭh ji geh djuôr trong nsôr ƀa ƀơ, jêh nĕ ƀư khuch tât play nuih đah ma, djuôr play nuih đah ma mô lah giãn buồng tâm thất đah ma. Aơ lah ngoăy tâm âk nkô̆ nău khlay ƀư djuôr trong n’hâm n’hanh djuôr play nuih đah ma.

- Ơi nai dak si! Nău si klơm soh jêr bah lah nău ji mô hŏ geh trong săm lôch yor rĭ đah ăp nuĭh ji lĕ săm ta ngih dak si dơi dŏng sam ƀŭt dak si ơm gay săm êng rnôk ji plơ̆ tay dơi đong?

- Nai dak si CKI Rmah Lương: Aƀaơ hin, ji klơm soh jêr bah tĭng nău ji mât uănh bah ngih dak si (nău ji kon nuĭh) mpeh nău ji mô tâm ntưp. Ta n’gor Dak Lak, nău ji klơm soh jêr bah jao an ngih dak si Klơm soh n’gor mât uănh n’hanh săm. Rnôk nuĭh ji lĕ dơi nchroh ntưp ji klơm soh jêr bah mbra dơi ngih dak si Klơm soh n’gor ƀư sam ƀŭt săm bah dih n’hanh du khay nuĭh ji mbra tât ngih dak si gay but uănh tay n’hanh sŏk dak si du tơ̆. Sam ƀŭt dak si, lah nuĭh ji dŏng tâm lvang ntơm geh ji n’ăp dak si xịt, dak si ngêt, dong tay dak si kháng sinh, dak si giãn phế quản ngăch lơn n’hanh nkre dŏng dak si xịt nkre ngêt mô lah nkre chuh, tĭng nău săk nuĭh ji. Ta lvang đăp mpăn nuĭh ji mbra tât but uănh tay n’hanh sŏk dak si săm ăp khay.

- Ân m’hâm ƀư gay njrăng n’gang ji kol klơm soh jêr bah, ơi nai dak si?  

- Nai dak si CKI Rmah Lương: Dŭt âk nai dak si mbra ntĭm ăp nuĭh dôl jŭp hât an ntlơi ơm rnôk ntoh ăp nău ji. Ăp nuĭh mô jŭt hât mô mâp đah nsŭk hât, jŭt rhêp mô lah jŭp êng hât rnôk mâp đah nsŭk hât ƀư nău ntưp ji klơm soh jêr bah. Rlău ma nĕ, du đêt nău ji geh tât bih grăy jŏ jong ta trong nsôr mô lah pah kan tâm ntŭk n’hôl ƀô, nsŭk, m’hŭl. Geh nău rêh kloh uĕh.

- Dăn lah uĕh nai dak si