Hŏ săm bah hiăn yơn jêh đê̆ khay, âk nŭih lŏ lăp săm tay yor geh nau ji plŏ tay tal 2, tal 3. Nau aơ mô knŭng ƀư n’hâm soan bah nŭih ji khuch ma hôm ƀư nau săm lơn ma jêr lơn lah nŭih ji geh plŏ tay nau ji ƀư mô tam ma dak si.

Tĭng WHO, năm 2022, Việt Nam geh nklăp 174 rbăn nŭih ntưp hiăn mhe ndrel 11 rbăn nŭih khĭt yor hiăn. Tâm 9 khay bôk năm 2023, Bôk nau kan rdâng siăk hăn neh dak hŏ saơ geh rlau 78.600 nŭih ntưp nau ji hiăn, hao 1.900 nŭih, tâm ban 2% rđil năm 2022 ndrel hao 32% rđil rơh aơ năm 2021. Saơ ji hiăn mô tam ma dak si 9 khay bôk năm 2023 lah bơi tât 2.800 nŭih, âk lơn ăp năm 2020, 2021, 2022 lah 9%, 44% ndrel 4%. Tâm n’gor Dak Lak, năm 2023, rnoh nŭih hiăn ăp ntil lah 1.050 nŭih, rnoh nŭih ji mhe ndrel ji ntoh tay âk. Tiến sĩ, nai dak si Châu Đương-Giám đốc Ngih dak si Klơm soh n’gor Dak Lak, mbơh:

 ‘Rnôk aơ nau ji hiăn tâm n’gor Dak Lak hôm âk. Yor tĭng nau mbơh bah ntŭk kan dak si lam ntur neh, jêh rnôk geh srê Covid-19 nau ji siăk hiăn hao âk. Tâm Việt Nam, geh nklăp 176 nŭih/1000 nŭih geh hiăn. Đah rnoh nê, ăp năm tâm n’gor Dak Lak mra geh rlau 3.500 nŭih ji hiăn. Yơn lah, rnôk aơ Bôk nau kan rdâng ji hiăn bah n’gor ăp năm knŭng saơ rlau 1000 nŭih, ndri ma, hôm âk nŭih tâm ƀon lan ê geh saơ ndrel leo lăp njrăng. Ndti ma, aơ lah ntŭk ƀư ntưp rêng hiăn âk tâm ƀon lan”.

 Saơ săk nơm geh ji hiăn ntơm năm 2020, rnôk nê siăk âk, nô N.T.T (gŭ tâm nkuăl Cư Jut, n’gor Dak Nông) hăn khám, chụp X quang geh mô hôm mpơl tâm klơh soh. Jêh rnôk lăp ngih dak si ƀư xét nghiệm, nô N.T.T geh năl lah hiăn. Bah 6 khay săm, nô ngêt dak si tâm ban, tĭng nau đă bah nai dak si. Jêh rnôk bah hiăn, nô geh nai dak si ân luh sĭt. Yơn lah, mhe rlau aơ, nô lŏ saơ siăk tay đŏng, ji ntang ntơh, nô hăn khám ri bu mbơh lah hiăn rơh tal 2. Nô N.T.T (gŭ tâm nkuăl Cư Jút, n’gor Dak Nông) mbơh:

 ‘Gâp hăn khám tâm ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên saơ hiăn ndrel săm 4 nar ta nê, jêh nê sĭt Ngih dak si Cư Jút gay ma săm. Gâp ngêt dak si 6 khay ndrel jêh nê lŏ ngêt tay 2 khay đŏng lah bah nau ji. Yơn lah, 2 năm ba kơi gâp saơ săk gâp jêr sŏ n’hâm, mô dơi dâk hăn ri ma hăn ta aơ khám ri saơ geh hiăn rơh tal 2. Gâp saơ nau ji jâk lơn, gâp rgay lơn, săk gâp rgănh lơn đŏng”.

Kŏ lăp tâm ngih dak si săm tal 3 yor hiăn ji plŏ tay, nô P.Đ.D (gŭ tâm nkuăl Ea Kar, n’gor Dak Lak) saơ rvê yor ji âk tŏ. Năm 2021, păng saơ ăp nau mpơl siăk jŏ rlau du khay, jêh nê siăk hô lơn ndrel siăk luh mham, ji kop duh. Rnôk nê, păng hăn khám ndrel năl geh ji hiăn ri ma săm păng bah nau ji. Lôch du năm, wa P.Đ-D lŏ plŏ ji hiăn ri ma săm tât nrôk ân bah nau ji. Ntôn lah săk nơm bah ngăn ngên, mhe nơh wa lŏ saơ siăk tay đŏng. Nau uănh xét nghiệm năl păng geh hiăn tal 3. Nau plŏ sĭt plŏ hăn hiăn ƀư khuch tât nuih n’hâm ndrel săk soan nŭih ji. Wa P.Đ.D (nkuăl Ea Kar, n’gor Dak Lak) ngơi:

‘Tal 3 rnôk gêp siăk, siăk jŏ tâm du khay, jêh nê tât khay tal 2 gâp siăk luh mham ndrel n’hak. Gâp hăn khám ri saơ hiăn. Tal 2, du năm ba kơi gâp kŏ siăk du khay, gâp hăn khám ri saơ ji hiăn. Ji rơh tal 3, gâp siăk hiăn yơn lah siăk khar, mô geh n’hak, gâp hăn khám mô geh n’hak, ri bu ân ngêt dak ji mơ dơi xét nghiệm, saơ gâp hianư tal 3. Nua mpơl bôk năp ri ji koơp duh, tal 3 mô duh. Ăp rơh săm gâp kŏ ngêt dak si tŏng 6 khay, di nar, di mông, mô geh lơi. Lôch 6 khay gâp hăn khám tâm ngih dak si Đa khoa nkuăl tal 2 ndrel ngih dak si n’gor du tŏ kŏ mô saơ jo, rnôk aơ lŏ geh nau ji hiăn tay gâp mô gĭt nkô̆ ơm”.

Nŭih ji hiăn păng tât mô geh mpơl ngăch ndrel ƀư huch n’hâm soan, lơh khuch ngăn tât nau rêh bah nŭih jo. Yơn lah, nŭih j rnôk aơ hŏ dơi săm bah lah geh saơ, năn săm. Rnôk hŏ geh săm bah, nŭih ji ân geh njrăng ngăn mô ân geh plŏ ji tay. Lah nau ji plŏ tay mra khuch lơn yor păng mô hôm tam ma dak si. Nau kan săm rnôk geh nau ji ntoh luh tay ri ƀư jêr lơn săm, lah tât rnôk mô tam ma dak si ri nau săm mra dêh lơn. Êp nê, prăk gay ma săm ân du hê nŭih hiăn lah dŭt âk. Lah kơt du hê nŭih geh nau ji hiăn nau vay ân geh dŏng nklăp 10 rkeh prăk. Yơn đah ma hiăn mô hôm tam ma dak si, rnoh prăk aơ mra hao tât ma rhiăng rkeh prăk. Ndri ma, ăp nŭih ji hiăn hŏ geh săm bah mro geh ăp nai dak si mbơh ntĭm gay ma der nau plŏ tay nau ji.

 Gay ma njrăng rdâng ji hiăn mô lah plŏ tay ji, ăp nŭih ji ân geh kơt tĭng nau săm, lah saơ ơm ntŭk geh nau ji tâm ƀon lan ri ân geh săm bah đah ăp nau mbơh săm ân tam tâm 6 khay. Rnôk săm, nŭih ji ân geh dŏng dak si mra tŏng ndrel tŏng khay săm ân tât rnôk nŭih ji geh nau brah lĕ ngăn. Jêh rnôk bah, nŭih ji ân geh hăn khám mro gay ma kơl ân nŭih ji gĭt n’hâm soan nơm, nau dơi ndâk bah nau ji. Nkre lah, ăp nai dak si mra năl geh ntưp tay kman hiăn tâm săk đŏng lah mô, mbơh nau kan njrăng rdâng nau ji hăn ji plŏ tay ân tâm di. Êp nê, nŭih ji ân geh der mâp ma ăp ntŭk mra geh nau ji, ân n’hao n’hâm châl ji, ngăn lah n’hâm châl bah ntrong sŏ n’hâm gay ma rdâng ăp ntil kman hiăn dơi geh lăp tâm săk./.

Ji hiăn, ngăn lah ji hiăn plơ̆ tay geh mpôn êng yơn n’glơi an âk nău khuch đah săk soan nuĭh ji kơt nuĭh ƀon lan wât kloh lơn mpeh nău ji, nkô̆ nău tâm nchră đah Tiến sĩ, nai dak si Châu Đương-Giám đốc Ngih dak si Klơm soh n’gor Dak Lak mbra mbơh na nê̆ tay. Jă kônh wa kâp gŭ djăt.

- Dăn nai dak si an gĭt nkô̆ nău ƀư ji hiăn lah moh ndơ hơi nai dak si?

- Nai dak si Châu Đương: Nkô̆ nău ƀư ji hiăn lah yor kaman trùng lao. Yor tâm ntŭk ntô rêh dơi geh âk kaman hiăn dôl mpăr tâm ntŭk ntô n’hâm soail. Rnôk nuĭh ƀon lan geh rhêp kaman hiăn lăp tâm săk, kaman hiăn mbra tĭng trong n’hâm lăp tâm săk, hun hao ngăch. Lah dơi ngăch dăng mbra roh êng kaman n’hanh mô ntưp ji. Yơn lah, đah săk djuôr, soan chŏl nău ji hŭch kaman hiăn mbra hao ngăch n’hanh ƀư ji. Rnôk 1 hê ntưp ji hiăn lah mô dơi saơ ơm n’hanh săm ngăch mbra geh khuch tât săk soan bah nuĭh ji dŭt âk, kơt ŏk r’ah, blao sa, hŭch săk, mô dơi pah kan... Lah mô dơi săm, ji mbra jêng tât âk nău rgâl klach kơt nuĭh ji siăk luh mham n’hanh khĭt yor siăk luh mham, khuch tât klơm soh mbăn jêng tât djuôr trong n’hâm n’hanh khĭt.

- Nkô̆ nău ƀư ji hiăn ntoh tay, hơi nai dak si?

- Nai dak si Châu Đương: Rnôk nuĭh ji lĕ săm ji hiăn jêh mbra geh 2 nău geh. Nău bôk năp, lah nuĭh ji dŏng dak si mô tŏng ăp, mô di trong săm, mô tĭng săm ri kaman hiăn mô dơi khĭt lĕ rngôch n’hanh 1 nar nĕ kaman hiăn mbra hun hao plơ̆ tay ƀư ji, kuăl lah hiăn plơ̆ tay. Nău tal 2, nuĭh ji lĕ săm di trong, lĕ bah ji lĕ rngôch, dơi mĭn lah bah ji đah trong uănh năl vi sinh. Yơn lah, tâm rnôk rêh, he tâm mâp tay đah kaman hiăn mbra ƀư ntưp tay ji hiăn.

- Gay njrăng n’gang ji hiăn plơ̆, nuĭh ji n’hanh nuĭh ƀon lan an njrăng ăp moh nău, hơi nai dak si?

- Nai dak si Châu Đương: Gay njrăng n’gang hiăn ntoh tay, nău bôk năp lah rnôk nuĭh ji ntưp ji hiăn an dơi ndơ̆ tâm ntŭk mât uanh, săm tĭng di nău ntrŭnh. Tal 2 nuĭh ji an tĭng săm tĭng di trong săm, tĭng nău ntĭm bah nai dak si. Lah nuĭh ji mô tĭng, ntlơi dak si mbra ƀư mô tam dak si. Tal 3, nuĭh an geh nău ntop kơl bah rnăk wâl n’hanh nsum mpôl gay ntrŭt nsôr nuĭh ji tĭng săm, nking n’gang trong ntưp mô an geh hiăn mô tam dak si.

- Dăn lah uĕh nai dak si!