VOV4.M’nông: Khay bah năp, âk nuĭh lah đah nău ji jêh Covid-19, ƀư mĭn rvê, klach. Mpeh đah way kan, ntoh nău ji jêh Covid-19 (lah ăp nău ji jŏ jong rlău 3 pơh jêh rnôk nchroh Covid-19) n’hanh nar lơ dơi kơp dơn lah du nău ji mhe ntưp Covid-19. Rnoh nuĭh ntưp hao bah 10% tât 35%, yơn lah, rnoh âk tât 85% ta ăp nuĭh ji geh lap ngih dak si. Ndrĭ an njrăng đah săk soan jêh Covid-19.

          Ăp nuĭh khoa học lĕ joi luh 4 nkô̆ nău ƀư geh nău ji jêh Covid, nĕ lah bih môr; ƀư djơh trong thần kinh; khuch tât nội mô; n’hanh kol trong mham. Rlơn tay bih môr jŏ jong geh nău khlay lĕ rngôch ăp nău ntoh jêh Covid. Nu nău mbih môr geh ta âk ntŭk tâm trôm săk kơt, play nuih, klơm soh, leh, thần kinh, trong proch... Ƀư mô uĕh trong thần kinh ntoh nău ŏk r’ah thần kinh soan tât ndal, nău uănh nđôi gĭt wât ŭch, thơ tha n’hanh roh uĕh nău mĭn, ngăch chuêl. Nău rgâl thần kinh lah yor ăp nkô̆ nău ƀư môr lăp tâm trong mham rngok ƀư bih môr hệ thần kinh trung ương. Rlău ma nĕ, môr geh tât Covid-19 jêng tât hŭch axit gamma-aminobutyric (GABA). GABA lah du chất ƀư kol trong lăp thần kinh. Pơng geh nău nking n’gang du đêt trong me rngok n’hanh hŭch nău ƀư thần kinh, jêng nău ndơ̆ leo rse thần kinh jêng mbrơi, nău wât bah nuĭh ji jêng mô soih, n’hanh rblang an nău thơ tha n’hanh mô dơi geh nău nchroh.

Khuch tế bào nội mô, tế bào aơ lăp tâm lĕ rngôch ăp trong mham tâm săk n’hanh jêng du păng ntô nking n’gang kŏt mham. Rnôk tế bào nội mô geh khuch mbra ƀư trong mham mô dơi lăp, ƀư ăp rchoăl mham, kol trong mham jêng mham rchoăl n’hanh lơn lah geh nău khlay tâm nău ji bah ăp lĕ tâm săk, bih grăy lam săk n’hanh geh nău ji lam trong. Kol trong mham, n’glơi nău ji mham rchoăl tâm ăp trong mham têh n’hanh vi tuần hoàn bah ăp ndơ tâm trôm săk kơt mham rchoăl klơm soh, rngok, play nuih, huyết khối tĩnh mạch sâu n’hanh huyết khối ta ăp trong mham êng.

Geh 6 nău mât uănh ta jay đah nuĭh jêh Covid-19, kônh wa an nkah gĭt:

- Tập thể dục ƀa ƀơ: Bôk năp, thể dục ƀư mô uĕh tâm lvang nuĭh ji dôl sĭt săk, yor săk hôm e mô ngăch, yơn lah, mât ƀa ƀơ ăp nar mbra kơl nuĭh ji ngăch dăng lơn đah săk soan n’hanh nuih n’hâm. Ăp nuĭh ji geh jêr nsôr tăch proăt ri nti ăp nău ƀư mpeh trong nsôr.

- Ngêt sa kah: Ntop ndơ sa uĕh âk gay kơl hao ngăch sĭt săk. Du đêt nuĭh ji geh hŭch săk mô lah hao rmŏng mô dơi rblang. Yor nĕ, an kơl nuĭh ji ngêt sa kah uĕh đah ăp ndơ sa hữu cơ, biăp trau, tăp kik n’hanh kik djar đăp mpăn gay ntop an nău kah mbung sa. Ndơ sa an dơi gâm sĭn n’hanh kloh uĕh. An săch ndơ sa ma nuĭh ji ŭch.

- Tiăr nău mĭn nkah gĭt bôk rngok ăp nar: Kaman ƀư khuch ăp tế bào bah bôk rngok. Gay sŏk nău nău bôk rngok lĕ roh, sŏk tay nău dơi wât mĭn, nuĭh ji an âk mông nar tâm nar gay tiăr nti bôk rngok kơt: Nti ngoại ngữ, pâl ăp nău tâm ôp, nău pâl aih bôk rngok n’hanh ăp nău ƀư an rngok nuĭh ji pah kan âk lơn. Nkre tâm rgop gŭ âm bôk rngok kơt yoga, gŭ thiền, khí công.

- Rlet rlău êng săk nơm: Bôk năp, lơi mpŏng dâl mbra plơ̆ tay nâm ơm jêh rnôk he sĭt jay mô lah uănh năl mô ntưp đah kaman. Ƀư tâm di mbrơi mbrơi đah ăp ndơ nơm lĕ tâm ƀư bah năp rnôk ntưp ji. Covid-19 rdôl lơh dŭt hô trong chŏl nău ji n’hanh ăp ndơ tâm trôm săk, ngăn lah thần kinh, ƀư an nuĭh jêh jêh Covid-19 rvê ƀa ƀơ n’hanh dơh ntlơi ăp ntil. Nuĭh ji geh nuih n’hâm têh, janh dăng, nsing nơm n’hanh mô jăng gay rlet rlău jêr jŏt đah săk soan bah săk nơm.

- Saơ ơm nău ji jêh Covid-19 n’hanh mât tâm ôp đah nai dak si săm ji. Nău ji jêh Covid-19 dŭt âk, bôl dơh kơt ji bôk, ŏk r’ah, rŭng sŏk mô lah jêr nsôr, way măt, nho rgănh jâng ty ri an tât ngih dak si dâl gay dơi but uănh ji. An mât tâm ôp ƀa ƀơ đah nai dak si săm n’hanh mbơh đah nai dak si lah geh ăp nău saơ ndal ntoh tâm lvang bah kơi sĭt săk. Rnôk dơi nai dak si but uănh n’hanh an dak si, an ngêt dak si di mông, dĭng rnoh dak si, di trong săm. Mô djăt nău mbơh bah ăp nuĭh mô geh way nău kan ma dŏng dak si mô di.

- Kơl nuĭh ji tâm rnglăp ndrel đah rnăk wâl n’hanh kon nuĭh. Kơl khân pơng nking n’gang nău đit prêng bah ăp nuĭh kiău ma.

Kônh wa n’hanh lĕ băl mpôl njrăng đŏng mô mĭn, klăch rvê đah ăp nău n’glơi Covid-19. Dah rŏng, n’hao ngăch săk soan mbra kơl ăp nuĭh ji rlet rlău ăp lvang bah ji du trong dơh lơih lơn.

          Nuĭh rblang: Y Sưng Phê Ja