Chrach njung lah nău ji klach đah rnoh khĭt dâk tal 3 ta lam ntŭr neh, knŭng bah kơi ung thư n’hanh play nuih. Lah mô dơi săm ngăch, nău ji ƀư âk nău rgâl geh tât play nuih, thần kinh, leh, măt,... ƀư nuĭh nuĭh ji an rdâng đah âk săk rnglăy jêr njrăng mpeh săk soan n’hanh nău rêh. Tâm rlău 10 năm bah năp, rnoh nuĭh ntưp ji chrach njung ta lam ntŭr neh hao ngăch. Việt Nam mpeh tâm rmôt dak geh rnoh nuĭh ntưp ngăch ngăn, lơn lah ta kon se. Ta Việt Nam, aƀaơ geh nklăp 3,5 rkeh nuĭh ji chrach njung, hao rlău 10 tơ̆ nkôp đah 10 năm bah năp n’hanh nchrăp nchroh mbơh rnoh aơ mbra hao 6,1 rkeh nuĭh tâm năm 2040. Tâm 10 năm, rnoh nău ji chrach njung hao bah 7,7% hao 14%. Tĭng ăp nai dak si, dŭt âk nuĭh ji chrach njung klach hao sĭk tâm mham da dê. Ndrĭ yơn, geh du nău ngăn lah dŭt đêt nuĭh ji chrach njung khĭt yor nău ji ma ăp nău rgâl ƀư ta ăp ntŭk tâm săk. Nău rgâl chrach njung ta play nuih, măt, leh, thần kinh, mpang jâng... mư lah nkô̆ nău ƀư hŭch năm rêh, hao rnoh koet nte (cheh măt, lŭt jâng) n’hanh mbak jâk đah prăk săm.

Aƀaơ, dŭt âk nuĭh ji chrach njung jŏ năm lĕ săch y học cổ truyền gay săm ăp nău rgâl tă bah chrach njung ƀư jêh rnôk săm đah Tây y. Ta ngih dak si Y họ cổ truyền, du năm ngih dak si lĕ but uănh n’hanh săm chrach njung an 1.450 nuĭh ji. Nuĭh ji tât but uănh n’hanh săm ta ngih dak si dŭt âk ntưp chrach njung n’hanh ăp nău ji êng kơt: hao huyết áp, chôt ndal tăch rse mham rngok, ăp nău ji mpeh soan nting. Nuĭh ji rnôk tât ta aơ way geh dŭt âk nău rgâl, ƀư khuch hô tât uĕh nău rêh. Knơm dơi geh ntop kơl dŭt n’hâm ăp y, nai dak si,  jêh săm, săk soan bah ăp nuĭh ji lĕ rgâl uĕh.

Nuĭh Hồ Mười dôl săm ta Ngih dak si Y học Cổ truyền Dak Lak

Wa Hoàng Đức Sảng (ta thôn 5, xă Krông Á, nkuăl M’Đrắk) ntưp ji chrach njung dôl săm ji jêh chôt ndal tăch rse mham rngok ta Ngih dak si Y học cổ truyền n’gor. Wa Sảng rêh nsum đah ji chrach njung bah năm 2015, lĕ mâp rgâl nău ji nho lêt jâng ty. Bôk năm 2022, wa geh chôt ndal ji trong rse mham rngok ƀư lêt n’gul săk. Ăp nău gŭ âm săk nơm bah ăch chrach, ngêt sa knơm nuĭh bên da dê. Jêh rnôk săm đăp mpăn đah y học mhe, wa tâm rgop săm ji chach njung n’hanh rdâk hao tay jêh chôt ndal đah y học cổ truyền, aƀaơ săk soan bah wa lĕ đăp mpăn âk lơn. Wa Sảng nkoch:

 “Khay bôk năp, khay tal 2 kon mât rong chông hăn chrach, hăn ăch dơm. Nău ji aơ jŏ ngăn, ji ơm ăp gŭ âm đă knơm oh kon da dê. Jêh khay săm ta ngih dak si Y học cổ truyền, tât aƀaơ, 6 khay gâp mư ndăl mâng dơi hăn n’hanh ăch chrach êng”.

Tâm ban ma nĕ, nău wa Hồ Mười (ta nkuăl têh Phước An, nkuăl Krông Pắc) mô gĭt nơm geh chrach njung, tât rnôk rgâl nău ji geh ngo măt, nsoet mbung hăn but uănh mư saơ geh chrach njung. Ntop săm y học cổ truyên geh ăp trong săm cvhâm cứu, mát xa mặt, n’hôl ngải cứu, ntă dak si tât aƀaơ săk soan bah wa lĕ dơi rgâl uĕh. Wa Mười an gĭt:

“Gâp lĕ săm âk khay ta nkuăl jêh nĕ mư hăn Ngih dak si Y học cổ truyền. Jêh rnôk săm ta aơ, aƀaơ, săk soan gâp lĕ dơi đăp mpăn, m,bơh ngơi, ngêt sa lĕ dơh lơn dŭt âk nkôp đah bah năp đaơ”.

Tĭng uănh lah bah ăp nuĭh way kan dak si, y học mhe đah âk măy mŏk, ndoh ndơ mhe dơi nchroh di nău ji n’hanh săm ngăch ăp nuĭh săm ngăch. Tâm rnôk nĕ, y học cổ truyền dơi kơl ngăch bah an ăp nuĭh geh nău ji kơt chôt ndal ji mham rngok, ji ăp rpăk nting, chrach njung, mô lah ăp nuĭh ji ntưp ăp nău ji êng. Yor nê tâm rnôk mhe ma y học hun hao mhe kơt aƀaơ ri y học cổ truyền hôm e nsĭt âk nău uĕh an nuĭh ji.

Nai dak si chuyên khoa I Phạm Ngọc Liễu, Kruanh jrô kan Kế hoạch-Nghiệp vụ Ngih dak si Y học Cổ truyền n’gor Dak Lak an gĭt:

“Sĭk tâm mham lah tơm ndơ sa khlay bah săk, lah tơm ndơ sa dŭt khlay an tế bào thần kinh n’hanh tế bào rngok. Yor rĭ, nău ntop mô lah hŭch sĭk mham ƀư khuch tât âk ntŭk tâm săk. Nău khlay tâm săk. Ji chrach njung lah nău ji rối loạn chuyển hóa mô tâm ban, geh hao sĭk tâm mham tă bah mô uĕh mpeh luh insulin, mpeh khuch bah Insulin mô lah lĕ 2. Hao sĭk tâm nar jŏ jong ƀư ăp nău mô uĕh chuyển hóa sĭk, đạm, ngi ƀư khuch ta âk ntŭk tâm săk, lơn lah ta play nuih n’hanh trong mham, leh, măt thần kinh. Nuĭh ji tât but uănh n’hanh săm ta ngih dak si dŭt âk ntưp chrach njung nkre ăp nău ji êng kơt: hao huyết áp, chôt ndal ji trong mham rngok, ăp nău ji mpeh rpăk nting”.

Rnôk ntôn geh ji, nuĭh ji an hăn but uănh n'hanh săm ngăch.

Gay geh tam săm, rnôk săm đah đông y, nuĭh an dŏng dŭt n’hâm, rĭng tâm ban. Way, khuch bah dak si đông y mbra mbrơi lơn dak si tây, nuĭh ji an dŏng nar jŏ mư geh tam. Rĭng khay săm bah 3-6 khay. Yơn lah đah nĕ lah an ndâk ƀư du nău rêh khoa học, rgâl nău rêh lah nkô̆ nău khlay mô dơi rgâl. Bah meng nĕ, nuĭh ji mô rlu êng dŏng dak si tây y. Dak si đông y mô dơi rgâl lĕ rngôch dak si tây y tâm nău săm chrach njung, lơn lah ta nuĭh ji jŏ năm. Nău tâm rgop n’ăp đông-tây y mư lah trong di ngăn.

Uănh nđôi sĭk mham n’hanh nchrăp njrăng rgâl ji chrach njung đah y học cổ truyền ntop đah y học mhe lĕ nsĭt tay săk rnglăy uĕh tâm rnôk săm ăp nău ji rối loạn chuyển hóa, rgop nsĭt tay uĕh nău rêh uĕh lơn an nuĭh ji./.

         Tâm ăp năm êp aơ, rnoh nŭih ji chrach njŭng dôl ma hao âk, đah âk nau tât khuch hô kơt
lah ji play nuih, ji play leh, măt, bôk rngok...jêng nau rvê bôk năp bah lam nau rêh. Nau ntĭm
mbơh ăp nau blau gĭt mpeh nkô̆, nau tât bah nau ji mra kơl an nŭih ji mpơl ơm nau ji kŏ kơt lah
săch nau săm ân tâm di gay ma njrăng ăp nau tât khuch hô ngăn yor geh nau khuch bah ji chrach
njŭng ƀư. Nau tâm nchră ma nai dak si Chuyên khoa I Phạm Ngọc Liễu, Kruanh jrâu kan nchrăp
kan-Nau kan, Ngih dak si Y học cổ truyền n’gor Dak Lak ƀư kloh tay mpeh nau ji, kŏ kơt lah
nau njrăng ndrel rdâng nau ji chrach njŭng đah y học cổ truyền. Jă kônh wa ndrel băl mpôl kâp
djăt.

           - Tĭng đông y, moh nkô̆ ƀư jêng nau ji chrach njŭng ơi nau dak si?

          - Nai dak si Phạm Ngọc Liễu: Tĭng đông y, geh âk ngăn nkô̆ nau ƀư jêng nau ji.

            Tal bôk năp, yor ndơ sa mô tŏng tâm ban: sa âk ndơ lay, njŭng, ngêt âk ndrănh, sa âk ndơ hăng, duh jŏ nar ƀư rgum tâm săk, jŏ nar ri ƀư khuch tât săk jăn ndrel ma geh nau ji.

            Tal bar, yor bôk rngok, nau mĭn, rvê hô ir mô lah rvê jâk tâm nau rêh jêng geh tât nau khuch tâm nau mĭn, tâm săk jăn, ƀư jêng nau khuch tât săk jêng geh nau ji.

            Tal pe, yor nau rdâng đah nau ji hiăn hô ir, ƀư ji tât play leh, rnôk play leh khuch ri geh jêng tât khuch ngăn tâm săk ƀư jêng geh nau ji đŏng.

            Ăp nkô̆ nau ba lơ nê kŏ ƀư jêng nau khuch, khuch ngăn tât săk jăn, nau ueh bah săk jăn kon nŭih, geh khuch ngăn đŏng tât săk jăn mô lah tâm khŭng proch nơm. Đah nau khuch tâm mpeh ba lơ bah tiêu khát (phế nhiệt) mra ƀư ngêt âk dak, trung tiêu khát (vị nhiệt) mra jêng ƀư sa âk, hạ tiêu khát (play leh khuch) ƀư jêng luh âk dak chrach.

            - Ơi nai dak si, nau mpơl ndơn saơ ndrel ăp nau khuch bah nau ji chrach njŭng lah mô geh săm năn ri mhâm?

            - Nai dak si Phạm Ngọc Liễu: Nau ji chrach njŭng geh pă jêng ăp ntil, geh: Chrach njŭng tuýp 1 lah ntil chrach njŭng nsing tâm insulin; chrach njŭng tuýp 2 lah ntil chrach njŭng mô geh nsing tâm insulin ndrel chach njŭng tâm rnôk dôl bŭn: rnôk bu ur dôl bŭn ri rnoh sĭk njŭng tâm mham hao prêh, lôch rnôk deh kon ri rnoh sĭk tâm mham mra plŏ nâm ơm. Yơn lah, aơ kŏ lah nau khuch ƀư jêng nau ji chrach njŭng jêh aơ.

            Nau mpơl saơ bah nau ji chrach njŭng mra geh mpơl saơ nê lah: Sa âk, ngêt âk, chrach âk tŏ ndrel rgay săk. Nŭih ji mra sa âk, ngăch ji ngot, lêt rgănh, ji hir dak, kroh ta yoi, chiăt ntô săk, jur nau jâk săk ngăch, nơih ji chiăt tâm săk ndrel ăp nau ji êng êng, ăp ntŭk geh kăp, sôch, sôt tâm ntô jŏ bah, măt mô ang, nho jâng ty ndrel mô hôm saơ lăng ji.

            Lah nŭih ji mô geh kơt tĭng ăp nau săm ndrel săm mô tâm di mra ƀư jêng ăp nau tât khuch kơt ba kơi aơ:

            Nau ji tât măt: Nŭih geh nau ji mra jêng chieh măt lah geh nau khuch tât trong ang măt.

            Nau ji tât play nuih: cao huyết áp, kol mham hao rngok, pling trong mham, ngi tâm mham prêh.

            Nau ji tât play nuih: khuch ngăn tât play leh, mra ƀư jêng ji play leh.

            Sôt tâm ntô săk: nơih geh sôt tâm ntô săk jêr săm bah.

            - Dăn nai dak mbơh ntrong săm y học cổ truyền tâm nau săm nau ji chrach njŭng? Nau ngêt sa đah nŭih ji chrach njŭng?

            - Nai dak si Phạm Ngọc Liễu: Nau kan bah y học cổ truyền tâm nau săm ji chrach njŭng lah săm du trong tam ngăn ăp ntil yor uănh săk nŭih lah du ntrong. Ndti ma, nau săm đah y học cổ truyền mra rgâl du gưl nau tât bah nau ji. Đah nŭih ji chrach njŭng mra lah geh nau ji rêng lam tâm săk jăn ji. Rnôk nŭih ji lăp săm tâm ngih dak si, ăp nau dak si mra khám ân nâp ndrel năl ngăn nau tsst nau ji tĭng trong y học cổ truyền. Nsing tâm ăp nau tât bah nau ji ma ăp nai dak si mra khám ân n’hêl ndrel năl ngăn nau ji tĭng y học cổ truyền. Nsing tâm ăp nŭih ji ma nai dak si mra geh nau săm ân tâm di đah nau ji nê. Ntĭm mbơh nŭih ji ngêt sa ndrel gŭ âm, chiăr nti săk jăn ân tâm di ndrel mbơh ân nŭih ji nê du đê̆ ntil tơm dak si geh nau tam gay ma mbơm oi nau ji kơt lah n’ha play bŭnh tăng, n’ha chè tăng, giảo cổ lam, ré chìa canh. Rnôk aơ, rse chìa canh kŏ geh nkra jêng grăp ngêt dŭt nơih.

            Mpeh nau gŭ rêh, ngêt sa đah nŭih ji chrach njŭng: Ân geh uănh tât 3 nau, nê lah mpeh nau ngêt sa, nau chiăr nti săk jăn ndrel ngêt dak si. Aơ geh uănh lah 3 jâng tơm đah nŭih ji chrach njŭng. Mpeh nau ngêt sa, nŭih ji mô dơi sa ndơ njŭng geh tâm sĭk, bánh kẹo, dak njŭng geh ga. Ân dŏng sĭk tâm play sa. Xét nghiệm mham gay ma uănh rnoh mham gay ma rgâl ndơ sa rnih ân tâm di; mpeh nau ntĭm săk jăn, ân geh ntĭm săk tâm 30 mnĭt/nar gay ma roh hoach oi nau jâk mô lah rgum 150 mnĭt/pơh mô lah 3 nar/pơh. Ntơm bah nau chiăr nti nê nŭih ji mra geh tâm ban sĭk tâm săk, mpeh nau ngêt dak si, nŭih ji ân geh kơt tĭng nau ntĭm mbơh bah nai dak si ndrel mô geh nchlơi rnôk săm ji.

            - Nau ntĭm bah nai dak si mpeh nau njrăng nau ji chrach njŭng mhâm êh?

            Nai dak si Phạm Ngọc Liễu: Gay ma njrăng nau ji chrach njŭng, đah nŭih săk jăn ueh lăng tâm rnăk vâl dôl geh nŭih ji chrach njŭng mpeh play nuih ndrel ji chrah njŭng ân geh hăn uănh njrăng. Đah nŭih têh ân geh hăn njrăng uăng 6 khay du tŏ gay ma uănh rnoh sĭk gay ma rgâl nau ngêt sa ân tâm di. Lah nŭih ji chrach njŭng, geh nau mô tâm ban mpeh nau lăp sĭk tâm săk ri ân geh ntrơn rgâl nkre rnôk nê gay ma njrăng nau ji.

            Đah ăp nŭih geh nau ji chrach njŭng, gay ma njrăng nau tât khuch bah nau ji ân nŭih ji nơm ân geh nkân ueh trong mham, huyết áp ndrel ăp nau tât êng êng. Pe nau kan nŭih ji ân geh kơt tĭng ngăn đŏng lah ndơ ngêt sa, chiăr nti săk jăn ndrel ngêt dak si ân tâm di nau ntrŭnh đă.

            - Ơ, lah ueh nai dak si