Rnôk aơ, tâm di nar Khoa tâm ntưp, Ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên ndơn săm ntơm 10-15 nŭih ji rtoh trong mham. Rgum tă bah bôk năm tât rnôk aơ, Khoa săm ân 350 nŭih ji, tâm nê geh 40% lah nŭih ji jâk jru, hao 20-25% rđil rơh aơ năm e.

Kơt lah yuh Cao Huyền Dịp, tâm nkuăl Dak Mil, n’gor Dak Nông, păng lăp tâm ngih dak si rnôk ji kop duh hô, lêt rgănh, tiểu cầu huch hô, mra khĭt. Jêh rnôk ndơn, ăp nai dak si Khoa tâm ntưp hŏ ndal yur mham ân păng. Rnơm geh nau kơl an bah ăp nŭih yur kơl an mham bah nŭih ji rlet nau khuch. Tât rnôk aơ, jêh 5 săm, păng hŏ geh dơi sa, hăn ro nâm ơm, bah luh hok. Bah năp nê, yuh Dịp geh năl lah ji rtoh trong mham, đă săm ma dak si ndrel chuh dak si tâm du ntŭk khám êng tâm nkuăl yơn lah mô saơ bah, săk păng lơn ma lêt, lơn ma huch n’hâm soan, râng ty sâr geh nsum ma ji bôk ndrel luh mham sêk ri ma rnăk vâl leo tât ngih sak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên gay ma săm. Nkoch tât n’hâm soan nơm, yuh Cao Huyền Dịp, nkoch:

 ‘Bôk năp gâp saơ rgănh, lêt săk ngăn, ji bôk, jêh nê bĭch du ntŭk ro. Gâp mĭn lah gâp rgănh dơm dơm, ji kop dơm dơm. Hăn khám nai dak si lah kŏ ji kop dơm mô saơ lah ji kop rtoh luh mham ôh. Nar tal bar xét nghiệm ri mơ saơ ji rtoh trong mham ri ma rnăk hên leo tât ngih sak si nkre. Jêh lôch 5 nar săm, gâp saơ mbơm oi, hăn ri nâm ơm, hôm bah năp nê lah mô dơi hăn ôh, rgănh, lêt ngăn, ƀa ƀơ ŭch luh hok”.

Nŭih ji êng đŏng lah nô Hoàng Văn Hậu, tâm xã Cuôr Knia, nkuăl Buôn Đôn, n’gor Dak Lak. Bah năp nê nô ji kop duh, nô Hậu hăn rvăt êng dak si ngêt ma mô bah, lơn ma hô đŏng. Lôch 3 nar, rnăk nô leo tât ngih dak si rnôk păng lĕ lêt, jur huyết áp. Jêh rnôk xét nghiệm, nai dak si năl lah nô Hậu ji rtoh trong mham Dengue tâm rmôt huch tâm trong mham. Nô Hoàng Văn Hậu, nkoch:

‘Gâp saơ ji kăt tâm săk, bah ri duh tâm săk n’ik. Gâp mô lăng njrăng knŭng ntôn lah ji dơm dam ti ma đă kon hăn rvăt dak si gay ma ngêt. Tât ôi ơm ngêt, măng ngêt ma mô bah, nar tal 2 kơt nê đŏng ri ma rnăk vâl leo ngih dak si. Jêh 5 nar săm ri gâp bah lĕ. Rnôk hăn ngih dak si ri huyết áp hao 160, duh 41 độ. Jêh lăp ngih dak si du nar ri bah oi”.

Ji rtoh trong mham lah nau ji yor măch Aedes aegypti chuh nau ji ntơm bah nŭih ji tât nŭih mô geh ji sôch kăp. Mâp tâm kon se ndrel bu têh, tâm lôch năm, vay âk ngăn tâm yan mih. Nau ji âkl ntil ngăn, geh tât ngăch, ntơm bah n’gơch tât jâk. Tâm rnôk n’gơch, nŭih ji vay saơ ji kop duh ndal, lêt, rgănh săk, ji hôk, ji tâm ntu kon măt, ji tâm sre brăt, ji ndul, ji tâm săk jăn ndrel djroh. Ji jâk ri bu saơ tâm săk mô đăp mpăn, lêt rgănh hô, ji tâm pŭng mô lah tâm klơm, luh hok âk rlau 3 tŏ tâm du mông mô lah rlau 4 tŏ tâm 6 mông, luh mham muh mô lah sêk, luh hok mham mô lah ăch luh mham, luh mham tâm trong chrach. Ji kop dih geh 4 tuýp lah DEN-1, DEN-2, DEN-3 ndrel DEN-4. Du hê nŭih mra geh lĕ 4 tuýp nau ji. Nŭih ji tal 2 mra jâk lơn tal bôk năp.

Nkoch tât rnoh khuch bah nŭih ji rtoh trong mham, nau dak si Phạm Hồng Lâm, Kruanh Khoa tâm ntưp, ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên mbơh:

  ‘Ji rtoh trong mham lah nơm mô geh năn rklaih ri mra jêng jâk jru ngăn ndrel mra khĭt. Bôk năp lah lah ji ndal, huch ngăn nau jâk yor luh mham, luh mham jŏ jong mra ƀư jêng khuch tâm trong mham mra jêng geh kol tâm trôm rngok bah ăp trong n’hoch, ƀư môr rngok ndrel khuch tât bôk rngok, ƀư jêng lêt săk mô lah luh mham hoch hô lăp tâm trong sŏ n’hâm, ƀư khuch trong sŏ n’hâm, ler trong klơm soh, khuch klơm soh mô lah môr klơm soh ndal, lah mô geh năn săm, nau rêh bah nŭih ji mra geh nau khuch ngăn. Jêh nê lah khuch tâm trong săk, ngăn lah klơm, klơm soh, rngok ndrel dăch dŭt lah luh mham hô ndrel khĭt”.

 Rnôk aơ, hôm ê saơ geh ơm dak si săm ân bah nau ji rtoh luh mham ma ngăn lah dak si săm rnôk mpơl nau tât ji. Lah nŭih ji luh mham đê̆, dơi mât chăm êng tâm ngih, rlu rlau, ngêt sak dak, sa âk ndơ sa rbăn geh dak, nơih ăch, huch bah duh ma dak si Paracetamol mô lah dak Orelsol ntop dak, jut tâm play vak, blen rnôk duh hô. Ăp nŭih lay, geh nau ji êng kơt lah huyết áp prêh, chrach njŭng...bu ranh rlau 60 năm, kon se mhe deh, bu ur bŭn ndrel ăp nŭih rêh ngai ma ngih dak si lah ji kop duh geh ap nau ntôn mpơl ji kop sar, ân leo nkre ngih dak si gay ma khám, năl nau ji ndrel năn săm, mô dơi săm êng tâm ngih rnôk geh ji rtoh trong mham./.

Nău rgâl bah ji duh rtoh luh mham rih dŭt n’hâm klach, dơi nsrŭng trong mham n’hanh khĭt lah mô dơi săm ngăch ndal. Yơn aƀaơ hôm e âk nuĭh mô wât n’hanh thơ tha, rnôk duh rwăt êng dak si sĭt ngêt, klach lơn lah chuh êng dak si dak ta jay. Gay wât lơn tay nkô̆ nău aơ, rmôt Nchih nău nkô̆ way nkoch lĕ geh rơh tâm nchră đah nai dak si Phạm Hồng Lâm-Kruanh Khoa Truyền nhiễm, Ngih dak si Đa khoa nkual Tây Nguyên. Jă kônh wa kâp gŭ djăt.

- Ơi nai dak si, nai dak si dơi an gĭt mpeh ăp nău ntoh bah ji duh rtoh luh mham rih n’hanh ăp nău rgâl klach bah nău ji?

Nai dak si Lâm: Ji duh rtoh luh mham rih lah ji yor măch kăp, ntoh bôk năp âk ntil yơn uănh nsum lah geh duh, geh rplay rtoh mham rih n’hanh du đêt nău dŭt klach nĕ lah luh mham rih. Ndrĭ mpeh bôk năp, ta na nê̆ âk nuĭh ji geh duh. Yor nê, gay uănh lah, gay năl du hê geh duh rtoh luh mham rih đŏng lah mô ri an tât ngih dak si, an dơi nai dak si but uănh, săch ăp rmôt dơi săm bah dih, ăp rmôt dơi an lăp ngih dak si. Ntĭm đă kônh wa lĕ rngôch ăp nuĭh duh an dơi but uănh na nê̆.

Duh rtoh luh mham rih lah mô mkra ngăch mbra jêng tât ăp nău rgâl dŭt mbăn n’hanh ƀư khĭt. Bôk năp nĕ lah duh hao ndal, hŭch săk yor roh mham. Nău tal 2 nĕ lah djuôr ăp ntil tâm săk lơn lah ăp klơm, play nuih mô lah klơm soh, rngok. Nău tal 3 nĕ lah rgâl duh rtoh luh mham rih ma mô mkra ngăch ri nuĭh ji geh rtoh luh mham rih n’hanh khĭt. Dâk bah năp du nău kơt nĕ ntĭm đă ăp nuĭh lăi, geh ji ơm, nuĭh ranh rlău 60 năm deh, kon se oh bê, bu ur bŭn, lơn lah ăp nuĭh rêh ngai ngih dak si an lăp ngih dak si ơm yor ji geh nău rgâl mbăn tâm măng mô uănh nđôi ngăch dơh khĭt nuĭh.

- Nău rwăt êng dak si bah duh n’hanh chuh êng dak si dak ta ngih klach m’hâm mêh hơi nai dak si?

Nai dak si Lâm: Duh rtoh luh mham lah duh yor kaman, dŭt âk duh hô. Âk nuĭh lah rwăt dak si bah duh mô di. Ntĭt nsa, nai dak si đă dŏng paracetamol đơn chất yơn nuĭh ji lŏ ngêt ăp ntil dak si êng, jêng tât nău duh rtoh luh mham rih mô lah djuôr klơm. Lĕ mâp âk nuĭh duh rtoh luh mham rih yor dŏng dak si, lĕ mâp âk nuĭh djuôr klơm dŏng dak si mô di. Hôm lah ndra chuh êng dak ma mô tĭng nău ntĭm bah nai dak si. Lah nuĭh ji lăp ngih dak si hao ndal, ri nai dak si dŭt jêr kơp dĭng lĕ rnoh dĭng dak lĕ chuh, lĕ chuh n’hanh mbra chuh, jêng tât nău ntop dak an nuĭh ji mâp âk jêr jŏt ngăn. Yor nê, duh rtoh luh mham rih dơi groi nđôi yor nai dak si chuyên khoa, n’hanh rnôk chuh tĩnh mạch an ntĭm na nê̆ n’hanh an tĭng tâm du đêt nkô̆ nău mbơh lor n’hanh tĭng tâm cộng thức mham gay uănh năl an chuh dak đŏng lah mô, chuh moh ntil, geh kơt nĕ mư đăp mpăn nău rêh an nuĭh ji.

Ơ, dăn lah uĕh ăp nău nkoch dŭt di bah nai dak si.