Tĭng nau kơp bah rmôt kan Ung thư lam ntur neh, năm 2020 ta Việt Nam, rnoh nŭih ntưp nau ji ung thư hao 9 gưl (dăp tal 90/150 dak) ndrel nroh nŭih khĭt yor ung thư hao 6 gưl (dâk tal 50/150 dak) rđil nau kơp năm 2018. Nchrăp, geh 182.563 nŭih ji mhe ndrel 122.690 nŭih khĭt yor ung thư. Lah 100 rbăn nŭih ri geh 159 nŭih geh năl lah ji ung thư ndrel 106 nŭih khĭt yor ung thư. Bol ma rnoh khĭt âk, yơn lah nau ji saơ ơm, rnoh săm bah lơn ngăch. Nau nchrăp njrăng saơ ơm bah nau ji kơl an nau săm bah âk lơn, prăk dŏng dêh lơn. Êng nau nkân, uănh, nau gĭt ndrel saơ nau ji ung thư lơh mra kơl an nŭih ji ngăch tât ăp ngih dak si gay ma năn nau ji ndrel ơm săm bah. Nau ji ung thư nsing tâm săk jăn ma păng rêng tât ăp ntŭk tâm săk, trong mham, trong bôk rngok, mô lah ntưp rêng lam săk ma jêng ăp nau khuch kơt rgay săk mô gĭt nkô̆, lêt rgănh, ji kop duh jŏ jong, nau kan geh tât ngêt sa trong proch, môr- luh blen, luh tâm săk, siăk jŏ jong...ndrel ăp nau êng.

Nau ji yor ung thư khŭng, rlau du khay ma aơ, ƀư yuh Lê Thih N, gŭ tâm Phường Ea Tam, TP Buôn ma Thuột hŏ tă geh rek ndrel 7 tŏ lăp dak si săm ji. Tĭng yuh N, yor nau mô lăng njrăng, mô ŭch hăn khám gay ma geh nau ji ŭng, yor yuh mô geh njrăng, mô ŭch hăn khám gay ma năl saơ ndrel săm ơm ma knŭng gŭ tâm ngih ngêt êng dak si, mô năn săm rnôk mhe saơ ji, tât rnôk ji hô ir mơ lăp ngih dak si ri ma nau ji rnôk nê hŏ khuch hô hôm. Yuh Lê Thị N nkoch:

‘Gâp ji ngăn, hăn khám, hăn âk ngih dak si, tât rnôk tal 4 mơ saơ nau ji, gâp ji ung thư rnôk mbăn hôm. Mhe nơh hăn siăl khŭng, 8 blen tâm nê du blen hŏ mbăn. Ăp nau dak si lah nŭih ƀon lan nơm hăn pah kan mro, tât rnôk mô hôm dơi kan mơ hăn khám ri ma jêng nau ji jâk hôm. Rnôk aơ, oh kon tâm ngih moh geh nau ji lah hăn ngih dak si nội soi khám nkre ân năl nau ji. Gâp kŏ đă nŭih ƀon lan nơm lah rnôk geh nau ji ri ân hăn ngih dak si. Săk gâp kŏ khám bah dih, sŏk dak si bah dih, rvăt ngăn mnĭt, ngêt âk ntil mô bah, dăch dŭt ri saơ nau ji ung thư lĕ lăn jru. Gâp yor săm êng tâm ngih ma jêng kơt aơ, lĕ âk prăk rêh, prăk rvăt rnih rmnĭt, dak sŭt du lít rlau du rkeh ma kŏ mô bah”.

Nai dak si but uănh nuĭh ji dôl săm ung thư ta khoa Ung bướu ngih dak si đa khoa nkual Tây Nguyên

Rnôk nkah tât ung thư ri ăp nŭih mra mĭn tât nê lah nau ji mra khĭt lah geh ji. Nau aơ ntoh tă bah nau ngăn lah rnoh nŭih ji khĭt yor nau ji aơ âk ngăn. Kŏ ndri ma ung thư geh uănh lah nau ji khuch, ân geh njrăng lơn ơm lơn ueh. Yơn lah, rnôk saơ ăp nau mpơl kloh lơn ri nŭih ji kơt lah la hôm. Yuh Nguyễn Thị L. gŭ tâm Phường Thống Nhất, nkuăl têh Buôn Hồ, n’gor Dak Lak, nkoch nau:

‘Ntơm nơh sai gâp vay su hât ndrel siăk, gâp kŏ mĭn lah yor siăk yorsu hât yơn jêh hăn chụp phim âk tŏ tâm ngih dak si ri bu lah klơm soh hôm ueh, mô geh ji. Jêh ri, siăk hô, lêt rgănh, jêh nê ma rnăk vâl leo hăn săm ri ri klơm soh nglang êng, ntêng âk ri ma rek gay rhôp lơi ntêng. Jêh nê chụp CT ri saơ geh môr. N’hâm soan jur rgănh, jêh ri mô lăp sa, mô dơi hăn, ji ntang ntơh, jêr sŏ n’hâm, lêt, ri gâp mĭn yor su hât âk ri siăl dơm, mô gĭt ôh lah ung thư klơm soh. Gâp đă ntă nŭih su hat ri lơi, geh ăp nau mpơl siăk hô ri hăn chụp CT ơm gay ma săm bah, kơt sai gâp ri la hôm, rnôk saơ ri păng tât rơh tal 4 mô hôm dơi săm bah ôh”.

Ta Dak Lak, nau ji ung thư dôl geh nau lơn ma âk. Nau kơp bah Ngih dak si Đa khoa nkual Tây Nguyên ân saơ, năm 2020, ngih dak si săm ân rlau 5.700 nuưih ji ung thư. Năm 2021, rnoh nŭih ji ung thư hŏ hao 6.795 nŭih. Tâm nê ăp nŭih ji ung ghư nơih mâp ngăn lah klơm, klơm soh, toh, khŭng ndrel proch. Nau gay ma nkah ngăn lah rnoh nŭih ji mô knŭng hao âk ma nar lơn ma tât đah nŭih mom, ngăn lah ung thư klơm, toh ndrel trong proch. Nai dak si CK1 Nguyễn Viết Luân, Khoa ung bướu, Ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên, ngơi:

‘Ung thư lah nau ji lơh khuch tâm săk jăn, ƀư ân nau ji tâm săk jăn hao rêng, mô dơi nkân, ƀư nau ji ntưp rêng tât ăp ntŭk êng tâm săk bah trong mham. Tâm ntŭk geh ung thư bướu nê, săk nau ji mra hao ngăch mô dơi năn nkân, ƀư ân ntŭk geh nau ji nê mô hôm dơi mpât, rong rêh. Rnôk ma ntŭk môr nê lơn ma têh ri mra in tât, lơh khuch ăp ntŭk hôm ueh êp nê, ăp ntŭk êp êng êp nê. Rnôk ăp tế bào ung thư in, lơh ăp săk jăn jêng ntŭk ji mhe. Tế bào ung thư ƀư kol ăp trong mham tehe, kol trong n’hâm, trong sa bah nŭih ji, ƀư krâl mham, ăp ntŭk sôt rmanh jê̆ kŏ nơih ƀư jêng luh mham mô blau bah, ƀư ân nŭih ji huch nau dơi châl tâm săk, mô dơi geh rdâng đah ăp nau ji êng”.

Ung thư jêng nau klach rvê ngăn đah nŭih ji bah lam ntur neh, nau ji ƀư khĭt âk rkeh nŭih tâm ăp năm. Yơn lah, ung thư lah nau ji mra dơi săm bah lah ơm saơ ndrel năn săm. Nau njrăng ung thư ueh kơl nơm geh saơ nau ji rnôk mhe ntoh, n’ăp ma rnôk ê geh nau ji. Nau saơ ơm ndrel săm năn kơl an nŭih ji mô geh rdâng đah nau khuch mpeh săk jăn ndrel bôk rngok. Êng nê, nau ji geh săm ơm mra mô geh khuch tât prăk klaih bah nŭih ji. Ndri ma nau ân geh ơm saơ ung thư lah nau gay geh ƀư đah ăp nŭih mra nơih geh nau ji.

 Nuĭh ji Lê Thị N. dơi rnăk wâl mât uănh rnôk dôl săm ji ung thư khung ta ngih dak si Đa khoa nkual Tây Nguyên.

Aƀaơ rnoh nuĭh ntưp ji ung thư dôl nar lơ hao, tâm nĕ lĕ rngôch ăp nuĭh ji rnôk saơ ji lĕ ta lvang mbrơi ƀư tâm rnôk săm roh hoach n’hanh đêt tam. gay kơl kônh wa wât tay mpeh nău ji ung thư, nuĭh nchih nău nkô̆ way nkoch lĕ geh nău tâm ôp đah nai dak si CKI Nguyễn Viết Luân, khoa Ung bướu Ngih dak si Đa khoa nkual Tây Nguyên. Jă kônh wa n’hanh lĕ băl mpôl gŭ djăt ndrel.

- Dăn nai dak si an gĭt moh nkô̆ nău ƀư ji ung thư?

- Nai dak si Nguyễn Viết Luân: Nkô̆ nău ƀư ji ung thư pă ƀư 2 rmôt. Rmôt nkô̆ nău bah dih săk n’hanh nkô̆ nău tâm săk. Rmôt nkô̆ nău ung thư bah dih săk geh ntŭk ntô rêh, ndơ sông sa he sa lăp, ăp nău khuch vật lý kơt tia UV dơi ƀư ung thư ntô, ăp nău mâp đah chất phóng xạ, rmanh rtoh bom hạt nhân, mâp đah tia X ƀư hao ntưp nău ji ung thư. Ăp nsuk ndơ su, n’hâm sial ndơ djơh, ăp hóa chất công nghiệp n’hanh lơn lah nsuk hât n’ha lah ngoăy tâm ăp nkô̆ nău ung thư. Tâm nsuk hât geh rlău 70 ntil chất ƀư ung thư n’hanh lah ngoăy tâm âk nkô̆ nău ƀư 15 ntil ung thư êng êng, rlău ma ung thư klơm soh hôm geh ung thư m’lông dơ̆, ung thư trôm mbung, ung thư koang, trong prong, ung thư tiền liệt tuyến, ung thư toh. Rlău ma ăp nkô̆ nău bah lơ, ndơ sa kah mô tâm di, rmŏng n’hanh đêt mpât n’gơ lah ngoăy tâm âk nău ƀư ung thư. Nău dŏng ndơ kah âk ngi, đêt ndơ sât lah ngoăy tâm âk nkô̆ nău ƀư ung thư prong kranh. Ăp ndơ trăm rsat, ndơ sa tăng bôh đah ăp hợp chất geh Nitrosamin geh ung thư trong m’lông dơ̆, khung. Ăp ndơ sa tuh koah r’iu, ôm geh độc tố Amatoxin lah độc tố ƀư ung thư klơm ngăn. Rlău ma nĕ nklăp 20% ăp nău ji bih grăi ƀư jêng ung thư. Ntĭt nsa ung thư klơm geh tât nău Viêm gan siêu vi B, C, vi rút u nhú ta nuĭh HPV ƀư ung thư ta nuĭh bu ur, ăp xoắn khuẩn, kaman HP... Rlău ma nĕ hôm yor năm deh, gen, geh nklăp 5-10% ung thư dơi tâm ntưp rêng.

- Rnôk săm ung thư, ăp nuĭh ji an njrăng moh ăp nău hơi nai dak si?

- Nai dak si Nguyễn Viết Luân: Rnôk gĭt he geh ung thư, nuĭh ji n’hanh rnăk wâl dŭt klach, rvê. Yơn lah, aƀaơ hin nău săm ung thư lĕ geh âk trong n’hanh kỹ thuật mhe, dơi săm ji đăp mpăn jêng rnôk wơt dơn nău mbơh ntưp ji, nuĭh ji n’hanh rnăk wâl mâu uĕh nău mĭn rvê. Nĕ lah nău dŭt n’hâm khlay n’hanh tĭng ăp trong săm, trong nchrăp, trong săm jŏ jong bah nai dak si n’gluh an. An njrăng, lor rnôk săm an săk soan uĕh gay wơt dơn săm bah kơi aơ đah trong mât uĕh săk soan ngăch dăng, ngêt sa ăp chất tŏng ăp ndơ kah, n’hŭch nsuk hât, chất kích thích. Tâm rnôk săm, hóa trị, xạ trị, nuĭh ji mbra geh du đêt nău ntoh kơt duh bah n’hŭch bạch cầu, hok, nuĭh ji an ngêt âk dak, an sa ndơ sa dak, ƀư tĭng ngêt duh sa sĭn, rao ty lor rnôk sa gay n’hŭch ăp nău geh kaman lăp. Jêh rnôk săm, săk nuĭh ji lĕ bah, nuĭh ji an mât ndơ ngêt sa kah tâm di, n’hŭch hao lăi ir n’hanh tĭng nar khay hăn but uănh ăp rơh bah nuih kan dak si gay geh trong uănh nđôi săk soan tâm di.

- Nai dak si geh nău ntĭm đŏng đah nuĭh ƀon lan gay mô an ntlơi mông nar khlay săm ji ung thư?

- Nai dak si Nguyễn Viết Luân: Gâp lĕ mâp âk nuĭh ji jêh rnôk tăng he ntư̆p ung thư ri dŭt klacvh, rvê, lăp mạng mĭn joi ăp nău mbơh mô di nanê̆, dŏng ăp ntil dak si mô hŏ dơi N’gâng kan dak si, mô hŏ dơi ăp rmôt kan Hiệp hội dak si lam ntŭr neeh kơp dơn. Tât rnôk nuĭh ji plơ̆ tay ngih dak si ri ji lĕ mbăn, roh nău dơi săm hôm. Yỏ nê, gâp geh nău đă đah ăp nuĭh ji, nuĭh ƀon lan an hăn but uănh ăp rơh gay geh saơ ơm, săm ơm. Aƀaơ hin ung thư mô di lah nău dôih khĭt, lĕ geh âk trong săm n’hanh săm tam, lah nuĭh ji mô lap ung thư ri an tât ăp ngih dak si, ngih dak si geh nai dak si chuyên khoa gay dơi săm, uănh lah, nchroh ji gay geh trong săm tâm di, tĭng trong săm mbra geh  tam uĕh lơn, gay nuĭh ji mô hôm ât ăp nău ji, khuch bah nău ji ung thư tât nuĭh ji.

- Dăn nai dak si an gĭt m’hâm trong ƀư gay njrăng dêr ji ung thư ?

- Nai dak si Nguyễn Viết Luân: Tĭng ntĭm lah bah Hiệp hội njrăng n’gang ung thư Châu Au, 40% ăp nuĭh ntư ung thư dơi njrăng dêr. Njrăng n’gang đah trong ndơ ngêt sa kloh uĕh, sa âk biăp trau, play rih, âk ndơ sât, đêt ngi, đêt mpa poăch, mât uĕh mpât săk ăp nar, đêt ngăn lah 30 mnĭt. Mât uĕh săk jăn tâm ban, mô rmŏng ir yor rmŏng lah ngoăy tâm âk nkô̆ nău ƀư ung thư. Rlău ma nĕ mô jŭp hât, dêr ngai nsuk hât. Rnôk lĕ dơi joi ăp nkô̆ nău, ăp nău ji kaman ƀư ung thư ri an njrăng n’gang. Ăp nuĭh ji, nuĭh ƀon lan dơi gĭt ung thư dơi săm bah lah saơ ơm jêng ăp nuĭh ji geh tâm rnoh năm dơi ntưp mô lah rlău 40 năm an geh trong nchrăp but uănh lĕ rngôch gay uănh nđôi, saơ ung thư ta lvang ơm gay săm bah. Du đêt ji ung thư lĕ geh vaccine gay njrăng n’gang kơt viêm gan siêu vi B, C, vaccine HPV njrăng n’gang ung thư tử cung... an chuh ăp vaccine aơ gay n’hŭch geh ntưp ung thư.

- Ơ, dăn lah uĕh nai dak si !