VOV4.M’nông: Ăp nŭih kan dak si nkah năm 2022 lah năm geh tât nau ji srê rtoh trong mham. Nê lah măch (ndơ ntưp nau ji) hao rŏ, ƀư srê ji jêng ntoh luh hô. Êp nê, ăp ntŭk ngih dak si hŏ kơp dơn ân nŭih ji rtoh trong mham jâk đah rnoh nŭih khĭt âk lơn ăp năm. Ndri ma, n’hao nau njrăng, rdâng nau ji aơ lah nau khlay, tâm nê nau dơi ngăn hôm lah nau njrăng êng bah ƀon lan.

            Ngih wa Đinh Thị Lan tâm thôn 6, nkuăl têh Ea Súp, n’gor Dak Lak hvi du sào. Êp nê păng tăm tơm sa play. Bol ma  rnoh neh hvi yơn lah rep kloh, aih, mô geh ndŏk mô lah ndơ chah ân lă lêng ôh. Ăp ntŭk dâng dak kŏ geh nkŭp ma ndrŭp, mô ân măch lăp. Wa Lan mbơh, rnăk păng mô geh nŭih ntưp ma srê rtoh trong mham ôh, yơn lah păng gĭt kloh ngăn nau ji aơ khuch ma kon nŭih, ri dĭng păng der. Ăp nar Wa rep ngih vâl, muih pih, rep ndŏk, ntĭm kon sau lơi ân ndŏk lă lêng, ngăn lah chia nhựa, lon bia, hũ dak toh chrat hŏ tă lôch sa rnôk bri mih, ăp ndơ aơ păng geh dak, nơih ân măch deh tăp, hao rŏ. Ềng nê, tâm ăp nar rƀŭn rmôt, wa Lan vay nkoch, mbơh đă kônh wa ƀư nau njrăng, rdâng ji rtoh trong mham, vay rep kloh ngih bâl, mpir n’gar ân kloh. Wa Đinh Thị Lan, mbơh:

            ‘Êp aơ, tâm nkuăl têh geh âk ngăn nŭih ntưo srê rtoh trong mham ri ma gâp bonh đă kônh wa rep kloh ntŭk ntu, der nau ji tâm ntưp, ngăn lah ji rtoh trong mham. Gâp gĭt năl nau ntưp ma srê ji nê lah ji bôk, vay măt, ji kop, lah hăn nguh dak si năn ri dơi săm bah, lah nơm mô năn săm ri mra khĭt. Bah năp nê, tâm ƀon bu ri hŏ geh du hê kon se geh nau ji rtoh trong mham ndrel lĕ khĭt hôm, ri ma gâp ntĭm kônh wa mpeh nau khuch bah nau ji aơ, nơm ân răk ân săk nơm ndrel ƀon lan mô ân ntưp ji rtoh trong mham”.

            Kŏ kơt wa Đinh Thị Lan, rnăk wa Nguyễn Văn Dũng tâm thôn 6, nkuăl têh Ea Súp, n’gor Dak Lak kŏ njrăng ji rtoh trong mham rnôk yan mih tât. Nô ntĭm ur kon ân der măch kăp. Du pơh rep ngih vâl ndrel rep êp ngih du tŏ. Tơh dak ân ăp ntŭk tơm si tăm tâm ngih. M’ơk ka tâm n’gar dak, mô ân tăp măch. Tĭng nô Dũng, bol ma rnâng kan bah thôn ndrel ăp rmôt mbơh, bonh đă kônh wa răk ngih vâl, ntŭk ntu ân klog, njrăng rdâng ji rtoh trong mham, yơn lah nau kan nkoch mbơh, ntĭm nti ri hôm khlay đŏng lah nau gĭt êng bah ăp nŭih, ăp rnăk ndrel geh nau kan njrăng der srê ji, ê lor lah mât n’hâm soan ân nơm ndrel ma rnăk vâl jehe ri mbơh tât ƀon lan. Nô Nguyễn Văn Dũng, nkoch:

            ‘Ăp năm ri thôn kŏ rƀŭn mbơh ƀon lan, bah nê mbơh nau kan bah thôn ri hôm nkoch mbơh tât srê ji rtoh trong mham. Rnâng kan thôn tât ăp rnăk gay ma uănh, ntĭm ƀon lan mô dơi ân chai, dĭng geh bu bi tăp măch ndrel muih rep êp ngih. Yơn lah, tĭng gâp nau blau njrăng êng bah ji bahj ƀon lan lah nau khlay, yor nau kan mbơh đă bah ƀon lan kŏ knŭng kơl an ƀon lan nơm gĭt rbăng dơm”.

            Rnơm ƀư ueh nau nkoch trêng, mbơh ƀon lan bah ntŭk kan dak si, nau gĭt kơt tŏng bah ƀon lan tâm rnôk aơ, thôn 6, nkuăl têh Ea Súp hôm kơp dơn ê geh nŭih ji rtoh trong mham, tâm rnôk srê rtoh trong mham tâm nkuăl geh rlau 160 nŭih ntưp, âk ngăn tâm nkuăl, tâm nê geh du hê nŭih khĭt.

            Tĭng nau mbơh bah Ngih dak si nkuăl Ea Súp, lôch khay 7 năm 2022, lam nkual geh 297 nŭih ntưp srê rtoh trong mham, âk ngăn tâm n’gor. Nai dak si Nguyễn viết Hữu, Giám đốc Ngih dak si nkuăl Ea Súp mbơh, ăp năm kŏ geh nŭih ntưp srê âk ngăn bah n’gor. Kơt năm 2021, rnôk lam n’gor rgum njrăng srê Covid-19 ri nkuăl Ea Súp nkre ma rdâng đah srê ji rtoh trong mha, đah 742 nŭih ji, geh bơi tât 40% rnoh nŭih ji lam n’gor. Tĭng nai dak si Hữu, bol ma ntŭk kan dak si mbơh ƀư âk nau kan, nkoch trêng, n;hao nau gĭt ân ƀon lan, rep kloh ntŭk ntu, nkhĭt bu bi tăp măch, puh dak si nkhĭt măch...Yơn nau khlay tam ngăn lah nau gĭt êng bah ăp nŭih, yor mô geh nŭih dơi rgâl ƀư nau kan ân rnăk vâl. Nai dak si Nguyễn Viết Hữu, Giám đốc ngih dak si nkuăl Ea Súp, mbơh:

            ‘Nau khlay ngăn, leo tât nau dơi tâm nau njrăng ji rtoh trong mham lah nau leo lăp kan bah ƀon lan. Lah nŭih ƀonb lan tâm thôn, ƀon ăp nar, ăp pơh dơi ƀư nau rklaih ntŭk ntu gŭ âm, nkhĭt bu bi tăp măch ri ngăn lah mra geh nau dơi. Lah nau gĭt êng bah ƀon lan mô nâp ri mô dơi rklaih nau kan ôh, lah nơm knŭng puh dak si nkhĭt măch ri knŭng dơi rklaih nau bah năp măt dơm, mô di lah nau jŏ jong”.

            Tĭng nau mbơh bah N’gâng kan dak si Dak Lak kơp tât khay 7/2022, n’gor kơp dơn geh 2.451 nŭih ji rtoh trong mham, hao 5 tŏ rđil năm 2021, tâm nê geh du hê nŭih khĭt. Nau mbơh năl srê bah n’gor mbơh lah 3 năm du tŏ, tâm ăp năm 2013, 2016, 2019 ndrel 2020 geh mbơh geh srê. Ndri ma n’gâng kan dak si nkah ƀon lan, ăp rnăk mô dơi thơ tha, ân n’hao nau njrăng srê ji, nsôih nkhĭt bu bi tăp măch, mô ân măch kăp. Lah geh nau mpơl năn kơt ji bôk, duh hôm ji sakư jăn, luh mham...ân tât nkre ngih dak si gay ma khám, năn ndrel săm. Lah săm êng tâm ngih ân mbơh ndrel geh nau ntĭm bah nai dak si.

 Aƀaơ, nău săm duh rtoh trong mham ta jay dŭt âk. Nău aơ dơi rgop n’hŭch âk an ăp ngih dak si. Yơn lah, tĭng ăp nai dak si, săm duh rtoh trong mham ta jay bôl n’gơch hôm e dơi uănh nđôi n’hanh ntĭm bah nai dak si. Gay gĭt moh nuĭh dơi săm n’hanh m’hâm săm ? Nuĭh an săm ngih dak si gay dêr geh nău yô̆, he ndrel djăt nău tâm nchră đah nai dak si Phạm Hồng Lâm Kruanh khoa Truyền nhiễm, ngih dak si đa khoa nkual Tây Nguyên, jă kônh wa kâp gŭ djăt.

- Ơi nai dak si ! Đah nuĭh ji duh rtoh mham rih ri moh nuĭh dơi săm ta jay m’hâm săm mêh ?

- Nai dak si Lâm: Tĭng trong săm duh rtoh mham rih bah N’gâng kan dak si ri duh rtoh trong mham geh 3 rmôt geh: duh rtoh trong mham Dengue, duh rtoh trong ham Dengue mbơh lor n’hanh duh rtoh trong mham Dengue mbăn. Rmôt 1 ri dơi săm ta jay mô lah uănh nđôi ta ngih dak si. Hôm rmôt tal 2 n’hanh 3 ri an lăp ngih dak si gay săm.

Săm duh rtoh trong mham ta jay an geh nău ntĭm bah ngih dak si. An lah duh rtoh mham rih lah nău ji yor kaman jêng nău săm dŭt âk lah ntoh nău ji. Nău khlay ngăn lah ntop dak, bah duh lah nuĭh ji duh hô, sa ăp ndơ sa dak, dêr sa geh ndơ chăng mô lah ônh yor lah ji jêng mbăn ri nai dak si dŭt jêr saơ. Nău khlay rnôk săm ta jay an ngêt tŏng dak n’hanh saơ ơm ăp nău ntoh lor gay dêr lăp ngih dak si ơm.

- Ndrĭ moh rnôk an nuĭh ji lăp ngih dak si hơi nai dak si ?

- Nai dak si Lâm: Ăp nău ntoh duh rtoh mham rih an lăp ngih dak si dâl: nuĭh ji hok âk, ji ndŭl, ji ŏk, hăn chrach đêt, đê̆ đŏng geh rtoh mham rih kơt luh mham muh, chrach êr. Ăp nău saơ nĕ an dơi lăp ngih dak si ơm, lơn lah tĭng ăp rmôt nuĭh bah kơi aơ: bu ur bŭn, nuĭh ranh rlău 60 năm deh, kon se bah dâng 1 năm, nuĭh geh nău ji ơm kơt rmŏng, chrach njŭng, hao huyết áp, nuĭh ji kol trong mham jŏ... nkre ăp nău mô uĕh kơt gŭ ngai ngih dak si, rnăk wâl geh nuĭh mât uănh ta jay.

- Ăp nău tih tâm rnôk săm duh rtoh mham rih ma nuĭh ji an dêr ơi nai dak si ?  

- Nai dak si Lâm: Tih dŭt âk rnôk nuĭh ji săm ta jay nĕ lah ntop dak mô tâm di. Way rnôk geh ji, nuĭh ji way đă nai dak si ntop dak yơn n’hêl na nê̆ ntop dak kơt nĕ dŭt klach n’hanh mô geh trong săm. Đah rmôt săm ta jay, dŭt âk lah ntop dak đah dak ngêt yơn nuĭh ƀon lan mô wât nău nĕ, geh kop ji lah hăn ntŭk but uănh ji ntop dak đê̆ đŏng jă nai dak si sĭt jay gay ntop dak, nĕ lah tih ngăn.

Tih tal 2 lah ndơ sa. Nuĭh ji duh rtoh trong mham an sa ndơ dak, sa âk play, rlu rlău tâm di yơn mô dơi rblang tâm di jêng nuĭh ji sa dăng, geh màu. Ndrĭ rnôk ji mbăn mbra ƀư nai dak si jêr saơ, nchroh n’hanh săm ngăch an nuĭh ƀon lan.

Du nău tay dŭt uănh nĕ lah rnôk ntoh ăp nău mbơh lor ta măng ri nuĭh ƀon lan klach, kâp tât ôi mư mĭn. Nĕ lah nău tih khuch ngăn. Rnôk saơ ăp nău mbơh tâm ăp mông nar an dơi lăp ngih dak si dâl ri dơi săm rêh nuĭh ji.

Nău bah duh lah nău dŭt khlay. Tĭng trong săm duh rtoh mham rih N’gâng kan dak si ri rnôk bah duh an nuĭh ji dŏng Paracetamol đơn chất rlău ma nĕ mô dŏng du ntil chất êng. Djăt 4-6 mông ri ngêt dak si du tơ̆. Lah dơh wât rĭng nuĭh têh ngêt 1 grăp paracetamol 500mg. Lah nuĭh jâk 70-80 kg ri ngêt du grăp n’gul, kon se ri ngêt du dŭng tĭng nău ntĭm n’hanh an tŏng 4 mông ngêt du tơ̆. Ndrĭ tâm rnôk mô tŏng 4 mông ma nuĭh ji hôm e duh ri an dŏng trong ƀư nđik, dŏng dak duh gay jut an nuĭh ji ri bah duh đŏng. Gâp nkah tay ri rnôk bah duh, knŭng dơi dŏng dak si Paracetamol mô dŏng du ntil dak si êng n’hanh jŭt nđik an nuĭh ji, yor lah dŏng ăp ntil êng ƀư rih mham khung./.

Ơ dăn lah uĕh nai dak si !

Nŭih rblang: H’Thi