Nau ji klơm soh geh pă jêng 2 ntil: Nau ji klơm soh ndrel ba dih klơm soh. Hiăn klơm soh lah rnôk nŭih geh nau ji khuch tât klơm soh, mlông dŏ, lah ntil hiăn geh âk ngăn (geh tât 80-85% rnoh nŭih ji). Nau ji klơm soh lah nau ji khuch tât ăp ntil, kơt: Ntêng klơm soh, nlen, ndul, trong chrach, ntô, nting, rngok, ntêng play nuih...

          Tĭng nau mbơh bah ngih dak si Klơm soh Dak Lak, năm 2021, ngih dak si hŏ săm ân 174 nŭih ji ba dih klơm soh, geh 25% rnoh nŭih ji hiăn, năm 2022 geh 213 nŭih, geh tât 23%. Kơt nê, lah 10 nŭih ji klơm soh ri geh tât 2-3 nŭih ntưp nau ji bah dih hiăn klơm soh. Tĭng nau mbơh bah ăp nau dak si, êng ăp nau ji nsum bah hiăn ri nau ji bah dih hiăn klơm soh hom geh ăp nau êng bơi ma tâm kơt ma ăp nau ji êng, kơt lah, nau ji tâm soan, nting. Âk nŭih hôm nthôn lah nơm ji nting, hăn săm âk ntŭk mô lah, rnôk geh năl ngăn nau ji ri păng tât rnôk ji jru hôm.

          Kơt lah wa Lý Thị Đ. (66 năm) nkuăl Ea Kar, n’gor Dak Lak lah du ntoh mhô. Wa Đ geh nau ji nting kô̆ mâk âk năm ma aơ, yor ntôn lah ni nting dơm lah nau ji vay mâp bah bu ranh ri ma mô geh hăn săm. Jêh lôch sa tết năm 2023, wa Đ ji hô lơn, ri ma geh nŭih tâm rnăk vâl leo ngih dak si nkuăl Tây Nguyên săm gay ma khám ndrel geh leo tât ngih dak si Chợ Rẫy (Nkuăl ƀon têh Hồ Chí Minh). Ta aơ, wa geh năl lah nau ji hiăn tâm nting ndrel geh mbơh lah sĭt săm tâm n’gor. Săm tâm ngih dak si Klơm soh n’gor Dak Lak hŏ geh bơi tât du khay ma aơ, yơn lah lăp ngih dak si la, khuch ngăn tât nting ri khuch ngăn tât n’hâm soan wa Đ mbrơi bah, kô̆ mâk môr têh, mô dơi hăn ro ôh. Oh Triệu Văn D, sau wa Đ mbơh:

          ‘Rnôk U hên geh nau ji ri me mbŏ gâp đă U gâp gŭ tâm ngih rlu rlau, mô hôm hăn kan tay ôh, yơn U gâp mô djăt. Êng nau ji tâm jâng ri jŏ jŏ U hên kŏ siăk đŏng. N’hâm soan bah U n’huch hô lơn, mhe êp aơ 3 khay hôm n’hâm soan ueh, yơn rnôk aơ ri mô hom dăng ôh, rgănh, vay jêr sŏ n’hâm, knŭng bĭch du ntŭk, mô dơi hăn kan ôh”.

          Bah rnôk aơ 3 khay, rnôk hăn ƀư công nhân kchoh kho ao tâm Bình Dương, yuh Ô Mi (28 năm) saơ rtoh tâm ta-ko, mô ji, yơn lah săk păng rgănh ndrel vay ji kop tâm kêng măng. Jêh âk nar ngêt dak si yơn mô bah, yuh tât Ngih dak si Ung bướu nkuăl ƀon têh Hồ Chí Minh khám ndrel geh năl lah hiăn môr. Jêh rnôk rnăk vâl geh bonh đă sĭt tâm ngih săm, huh hŏ tât ngih dak si klơm soh Dak Lak, săm. Tât rnôk aơ, jêh 3 pơh săm, n’hâm soan bah yuh hŏ mbơm oi ndrel dôl ma luh ngih dak si. Yuh Ô Mi, mbơh:

          ‘Bôk năp ri môr du ntŭk kon jê̆ ma mô saơ ji ôh, jêh nê păng têh lơn ri jŏ jŏ gâp ji kop duh tâm kêng măng, jêh ri păng ji jâk lơn, tât 10h ôi lah gâp ji kop duh, ăp nar kŏ ji kop tâm di ma mông nê đŏng. Gâp rvăt dak si sĭt ngêt, ăp nar 2 grăp. Gâp mĭn lah păng ji kop dơm dam ri ma gâp nsôih hăn pah kan”.

          Nau ji bah dih klơm soh kŏ geh ăp nau mpơl ji tâm kơt ma nau ji klơm soh đŏng, kơt: Siăk jŏ rlau 2 pơh (siăk hô, geh n’hak, siăk luh mham). Êng nê păng geh ăp nau ntoh nau ji kơt lah: Rgay, mô lăp sông, lêt rgănh, ji kop duh tâm kêng măng, luh dak rhal tâm bri măng, ji ntang ntơh, jŏ jŏ jêr sŏ n’hâm. Nau ji tâm ntưp hôm geh ntưp âk ngăn bah ăp trong sŏ n’hâm. Nŭih mô geh nau ji lah sŏ n’hâm lăp kman tâm ntrong sŏ n’hâm. Nau ji klơm soh lahnau ji âk, lah ơm geh saơ, săm ndrle kơt tĭng ăp nau ntĭm bah nai dak si ri nau săm ji mra geh bah ngăn ngên, rlau 90%./.

Kơt lĕ lah, ji hiăn bah dih klơm soh aƀaơ mô hŏ dơi âk nuĭh gĭt tât, dŭt dơh vĭ đah du đêt nău ji êng, jêng tât nău săm jêr jŏt, tam đêt. Yor nê, ăp nuĭh an uănh mĭn lơn tay tât săk soan nơm, năp an nơm nău wât đah nău ji aơ gay mât njrăng săk soan an nơm, rnăk wâl n’hanh ntŭk gŭ rêh. Nai dak si Rmah Lương, Groi Giám đốc Ngih dak si klơm soh Dak Lak tâm nchră mpeh nău aơ tă bah nău tâm ôp bah kơi aơ:

- Ơi nai dak si! Ăp ntil nău ji hiăn bah dih klơm soh way mâp n’hanh dơi săm ta ngih dak si aƀaơ hin êh ?

Nai dak si Rmah Lương: Ji hiăn bah dih klơm soh geh âk ntil, way mâp ngăn ta ngih dak si, bôk năp lah rêng dak ntêng ntô klơm soh tă bah hiăn, tal 2 lah hiăn eh rnơl, tal 3 lah hiăn rpăk nting, hiăn trong tiết niệu, hiăn ntô rngok. Nkô̆ nău ƀư ji yor kaman hiăn. Mpeh đah nău ji, nkô̆ nău ƀư hiăn klơm soh n’hanh hiăn bah dih klơm soh lah tâm ban yơn nău nchroh ji hiăn bah dih klơm soh way jêr jŏt lơn. Bôk năp lah yor ăp ngih dak si đêt uănh tât nău ji bôk năp bah nău ji aơ. Tal 2 lah saơ bôk năp bah ji hiăn klơm soh way saơ na nê̆ lơn kơt siăk jŏ, khak n’hak, hôm nău ji bah hiăn bah dih klơm soh way jêr dơi gĭt saơ, ntoh lư kơt ji rêng dak ntêng klơm soh tă bah hiăn. Bôk năp nuĭh ji knŭng saơ jêr ât, mpeh bah kơi rnoh dak ntêng n’hak âk ri saơ jêr nsôr mư an but uănh. Nău aơ ƀư an ăp nai dak si mô geh tâm chuyên khoa klơm soh đêt uănh tât. Đah nuĭh kơt nĕ, đah ngih dak si chuyên khoa ri knŭng chụp X-Quang mô lah siêu âm lah saơ dâl, bôl rnoh dak n’hak tâm klơm soh dŭt đêt. Yơn lah ta ntŭk mô geh X-Quang mô lah siêu âm ri knŭng nchroh lah siăk ngăn dơm.

- Nău ji hiăn bah dih klơm soh dơh geh vĭ đah nău ji êng. Ndrĭ m’hâm gay năl geh hiăn bah dih klơm soh hơi nai dak si ?

Nai dak si Rmah Lương: “Aƀaơ hin, hiăn rpăk nting lah nău ji dơh geh vĭ ngăn đah ăp nău ji rpăk nting nsum. Ntĭt nsa soan dôn gŭt, soan nting dôn, rpăk ntung bŭt, rpăk nting kô mâk... Ăp ntŭk aơ, ăp nuĭh geh rbak nting dôn gŭi, sât nting gŭi way geh vĭ. Yor nê, rnôk hăn buăt uănh way knŭng dơi nchroh lah viêm nting gŭi, sât nting gŭi. Săm nklăp bah 1 tât 2 năm mô bah n’hanh an chŭp phim ri mư ntôn khuch bah hiăn. N’hanh rnôk săch dak ntêng rpăk nting gay uănh năl ri mư dơi năl lah hiăn. Yor nê, năl hiăn bah dih klơm soh dŭt jêr đah ăp ngih dak si mô tŏng ndoh ndơ. Hôm ta ngih dak si klơm soh lah săm bah 1 tât 2 pơh, jŏ ngăn bah dâng du khay, dŏng ăp ntil dak si bah ji ma mô saơ tam, khuch bah dih mô lah mô rgâl, chŭp X-quang mô saơ rgâl ri mbra mĭn dâl tât hiăn.

- Lah ji hiăn bah dih klơm soh mô dơi saơ n’hanh săm ngăch ri mbra jêng tât khuch m’hâm mêh?

Nai dak si Rmah Lương: Lah ji saơ mbrơi mbra n’glơi an nău ji mbăn, bôk năp lah hiăn ntô rngok, tal 2 lah hiăng dôn gŭi. Yor kaman hiăn mbra sa nting n’hanh geh ƀưh hot nting gŭi, jêng tât lêt săk mô lah mô dơi hăn nsong, jêng mbak jâk an rnăk wâl n’hanh kon nuĭh. Hôm đah hiăn ntô rngok, bôl dơi saơ ơm lơn ri đêt âk khuch đŏng tât nuĭh ji, n’gơch ri geh mô uĕh mĭn n’gơch, mbăn lơn ri geh khuch động kinh, brŭt ndrăng du gâl.

- Aƀaơ nău săm ji hiăn bah dih klơm soh m’hâm mêh hơi nai dak si ! N’hanh an nchrăp njrăng nău ji aơ m’hâm mêh?

Nai dak si Rmah Lương: Tĭng trong săm aƀaơ bah N’gâng kan dak si ri săm ji hiăn klơm soh n’hanh hiăn bah dih klơm soh mô êng âk, knŭng êng đah mông nar. Ntĭt nsa hiăn ntô rngok, hiăn nting mô lah hiăn bah 2 ntŭk ri mông nar săm mbra jŏ lơn, 12 khay, hôm hiăn klơm soh dơm ri knŭng săm 6 khay dơm. N’ăp hiăn eh rnơl an săm 12 khay. Yor nar khay săm jŏ jêng âk nuĭh ji hiăn mô dơi rdâng ma jăng n’gul gâl. Dak si hiăn rnôk săm ri an tâm rgop đêt ngăn 2 ntil dak si let lơ, rnôk ngêt dak si dŭt r’ah jêng nuĭh ji dơh blao. Yor nê nuĭh ji an dŭt n’hâm tĭng.

Nchrăp njrăng ji hiăn klơm soh n’hanh hiăn bah dih klơm soh lah tâm ban. Nchrăp njrăng tam lah chuh dak si njrăng n’gang hiăn BCG an kon se tâm 1 khay jêh deh. Rlău ma nĕ, rnôk geh ăp nău saơ bah ji hiăn ri an hăn but uănh, nchroh n’hanh săm ngăch gay dêr ntưp rêng an rnăk wâl n’hanh ntŭk gŭ rêh.

Ơ, dăn lah uĕh Nai dak si!