VOV4.M’nông: Bôk khay 6 mhe rlau, n’gor Dak Lak hŏ kơp dơn du hê nŭih geh nau ji Whitmore hôm geh ntơ lah “kman sa puăch nŭih”. Aơ kŏ lah nŭih geh nau ji Whitmore bôk năp tâm n’gor. Bah năp nau nê, ntŭk kan dak si n’gor Dak Lak hŏ ngăch ntrŭnh ăp nau kan mêt uănh, săm ân nŭih ji ndrel mbơh nau ân ƀon lan gĭt mpeh nau njrăng, rdâng nau ji aơ.

            Nau ji Whitmore lah nau ji đê̆ mâp, mô geh ntưp jêng srê. Nŭih ji âk ngăn ta Úc ndrel nkuăl Đông Nam Á. Ta Việt Nam, nau ji geh saơ bôk năp tâm năm 1925 jêh nê geh tâm âk năm ndrel êp aơ geh saơ tâm ăp ngih dak si Hà Nội ndrel nkuăl ƀon têh Hồ Chí Minh.

            Ta Dak Lak, tâm lơ 7/6/2022, nŭih ji Whitmore bôk năp geh saơ tâm thôn Chiềng, xã Ia Lôp, nkuăl Ea Sup. Nŭih ji lah kon se bu ur 9 năm. Tĭng nŭih tâm rnăk vâl, lơ 26/5, kon se aơ ji kop duh, môr bar đah n’geng tôrr ri ma leo hăn khám, ngêt dak si 3 nar yơn mô bah. Lơ 4/6, kon se geh leo khám tâm ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên ndrel lăp săm tâm rnôk duh 39 độ C, bar đah n’geng tôr môr, tâm mbung êp sêk me geh ndâl, ji, mô dơi ha mbung. Lơ 7/9, kon se ji kop duh mrô, bar đah n’geng tôr hŏ rek lih mham, geh ma xét nghiệm geh năl lah kman Burkholderia Pseudomalli lah ntil kman Whitmore. Jêh 5 nar săm, n’hâm soan kon se mô ueh, geh kman tâm mham, ji tât rngok. Nô Ngân Văn Kiên (gŭ tâm thôn Chiềng, xã Ia Lốp, nkuăl Ea Súp, nô bah kon se ji) ngơi:

            ‘Tâm ngih hêm rnôk geh nau ji geh khuch hê ngăn kơt nê ri klach rvê da dê. Yơn geh nai dak si nkah lah nơm ân sa sĭn, ngêt duh gay ma der nau ji aơ, ri ma rnăk hên tâm nkah kơt tĭng nau nai dak si, răk kloh ntŭk ntu gay ma njrăng ji”.

            Oh Lương Thị chi gŭ ndrel thôn bah kon se ji kŏ rvê ngăn rnôk tăng lah êp ngih nơm geh nŭih ji Whitmore lah nau ji khuch. Tăng ăp nŭih nkoch lah nau ji aơ lah “kman sa puăch nŭih” ndrel nơm mra geh ntưp ji đŏng lah mâp ma dak ƀơ̆, neh ƀơ̆, oh Chi saơ rvê đŏng, yor lĕ ma rnăk vâl oh pah kan lŏ mir, oh lŏ vay hăn \m dak jăng, hăn joi reng, joi klo. Oh Lương Thị Chi, ngơi:

            ‘Êp ngih hên geh nŭih geh nau ji ri gâp klach đŏng. Mô janh hăn pâl ta nê yor klach geh ntưp nau ji, yor nau ji aơ ƀư khĭt nŭih. Yơn n’gâng kan tâm nkuăl dnrel cán bộ nai dak si tât nkoch, mbơh ân nơm răk kloh, sa sĭn, ngêt duh, vay rao kloh tu ma sa ƀu ri mra dơi njrăng nau ji ri gâp kŏ mô hôm lăng klach ôh”.

            Jêh rnôk kơp dơn nŭih ntưp ji Whitmore tâm nkuăl, N’gâng kan nkân njrăng srê ji tâm n’gor rgop nsum đah n’gâng kan tâm nkuăl ndrel ngih dak si xã ngăch ƀư nau mêt uănh, njrăng srê tâm ngih ndrel êp nê. Jêh geh Ntŭk kan nkân njrăng srê ji tât ntĭm mbơh, ngih dak si xã Ia Lôp puh  dak si nkhĭt kman tâm ăp ntŭk n’gâr dak, ntŭk ngih ăch chrach, ntŭk rnăk vâl êp nê tâm 20 rnăk. Nai dak si Lê Quang Mạnh, Groi Kruanh Ngih dak si Ia Lôp, nkuăl Ea Súp, n’gor Dak Lak, nfơi:

            ‘Tâm xã Ia Lôp geh bơi tât 70% lah rnăk ach o, ngăn lah ƀư lŏ mir, tâm rnôk nê ri kon se kŏ hăn kơl an ndrel me mbơ̆. Tâm xã geh 2 dak jăng dak, kon se jê̆ vay hăn pâl tâm dak, ŭm, nhŭp reng, nhŭp klo. Ndri ma tâm rơh tât phung hên mra mbơh đah Rnâng kan rđau nau njrăng rdâng srê bah xã ndrel nkoch trêng ân ƀon lan n’hao nau gĭt răk kloh săk, mô mâp ma ăp dak ƀơ̆ mra geh nau ƀư geh nau ji Witmlore”.

            Nau ji Whitmore geh nau mpơl êng êng, ri ma jêr năl ndrel mra khĭt nŭih lah geh ji tât klơm soh, khuch tâm mham. Ăp nŭih geh nau ji ơm, kơt: Chrach njŭng, ji klơm, play leh, klơm soh, mô dăng châl...mra geh nau ji hô ngăn. Rnôk aơ ê geh vắc xin njrăng Whitmore. Ăp nau kan njrăng knŭng lah răk kloh săk jăn, răk kloh ntŭk gŭ, dŏng kho ao, ntô jot ân ueh rnôk jur tâm lŏ, tâm dak geh khuch ndrel ntŭk mô kloh, geh mâp ma neh, dak ƀơ̆, reo kloh săk jăn ntŭk geh rhik ntô mô lah geh dâu ndrel ƀư sa sĭn, ngêt duh...

            Nau ji Whitmore lah nau ji khuch hôl, Mô geh ntưp ntơm nŭih tât nŭih, kŏ mô jêng srê yơn lah nŭih geh nau ji ri mra khĭt ngăch. Ăp nŭih mra geh nau ji da dê rôk geh mâp pah đah neh, dạ bŏk ƀơ̆. Rnôk ntôn geh nau ji ri ân tât ngih dak si gay ma săm ân năn ndrel tâm di, njrăng rdâng ntil kman Whitmore ƀư khuch ngăn tât nau rêh nơm.

            Tĭng nai dak si, kon nŭih ndrel mpu mpa kŏ ntưp nau ji rnôk mâp geh pah ma neh ndrel dak ƀơ̆, geh n’hơp ăp ntŭk dak mô lah n’huk ƀŏ, ngêt dak ƀơ̆. Nau khuch bah nau ji bah ăp trong kơt rhik ntô săk. Nau ji Whitmore đê̆ geh mâp, yơn lah vay geh ji jâk, ndrel nơih khĭt.

            Kman lơh jêng nau ji rnôk lăp tâm săk ndrel tâm trôm săk, vay mâp ngăn tâm klơm soh. Êng nê, ăp ntŭk klơm, play leh, play nuih, ntô săk ndrel ăp trong proch ndrel luh bah dih kŏ nơih geh kman. Nau mpơl nbok năp geh âk ntil kơt lah rhuk ntô,  hao kop duh, ji trong proch, ji klơm soh, hôi trong n’hâm môr tâm klơm, play leh, khuch trong mham ndrel môr tâm săk jăn./.  

          Kop ji Whitmore mô ntưp bah nuĭh aơ tât nuĭh êng, dŭt đêt mâp yơn rnôk ntưp, kop ji ƀư âk nău rgâl klach tât nău rêh. Jêh rnôk kơp dơn nuĭh bôk năp ntưp nău ji whitmore ta n’gor, nău kan dak si n’gor Dak Lak lĕ tâm rgop đah n’gâng kan ƀon lan n’gor ngăch mbơh ƀư ăp trong mkra, groi nđôi srê n’hanh njrăng n’gang kop ji. Ndrĭ, nkô̆ nău ƀư kop ji, nău ji n’hanh trong njrăng n’gang aơ m’hâm ƀư ? Nai dak si Lê Phúc, Groi Kruanh Ntŭk groi nđôi kop ji n’gor Dak Lak mbra ơh ăp nău ôp aơ tă bah nău ôp bâh kơi aơ.

 - Dăn nai dak si an gĭt nău ji whitmore lah moh nău n’hanh nkô̆ nău ƀư ji ?

Nai dak si Lê Phúc: “Whitmore lah nău ji tă bah kaman ƀư. Kaman aơ way rêh tâm dak, nkual neh geh n’hôl djơh n’hanh pơng ntưp an kon nuĭh đah trong lăp tă bah ntô săk rnôk geh sôt găt ta ntô geh mâp đah dak, neh geh ntưp ji mbra ƀư ji an nuĭh. Aơ lah nău ji geh ntoh lâm sàng dŭt âk ntil, jêr nchroh, dơh geh wĭ đah ăp nău ji êng, rnoh khĭt nuĭh bah nău ji whitmore dŭt âk ta ăp nuĭh geh ji klơm soh, ntưp bih gray mham, lơn lah ta ăp nuĭh geh ji ơm tâm săk”.

 - Nău ntoh bah ji whitmore m’hâm mêh, ơi nai dak si ?

Nai dak si Lê Phúc: “Nău ji whitmore ntoh bôk năp âk ntil, ƀư khuch dŭt âk tâm săk. Nău ji way geh 2 ntil. Ngoay lah ngăch. 2 lah mbrơi n’hanh jêr bah. Ta ntil ji ngăch, way ntoh ji klơm soh. Ji klơm soh lah way ntoh saơ bah ji whitmore ta nuĭh têh đah geh duh hô, nđik râm, lơn lah khuch klơm soh ƀư nuĭh ji siăk, dŭt dơh ƀư wĭ đah nău ji êng. Rnôk lăp tâm săk, trăm kop ji tât rnôk saơ ri nuĭh ji siăk luh ndâng, dŭh hô ndal, ƀư uănh năl mham mư saơ lah whitmore. Kop ji ngăch đêt mâp lơn, ƀư khuch du đêt tâm săk, kaman gŭ tâm săk ƀư khuch tât ntŭk nĕ. Ntĭt nsa ta ntô săk n’hanh soan ƀư áp xe soan, khuch ntô, môr ndâng ntô. Kon se ri ji khay tôr.

 - Nău ji whitmore ƀư khuch n’hanh klach tât săk soan bah nuĭh ntưp ji m’hâm mêh, ơi nai da si ?

Nai dak si Lê Phúc: “Rnôk ntưp whitmore ta săk nuĭh geh nău ji ơm ri geh ntưp ji jêng mbăn dŭt âk. Tal 2 lah ƀư khuch klơm soh, ntưp kaman mham mbra ƀư khĭt nuĭh tâm nău hao ntưp kaman n’hanh djuôr hŭch trong m’hâm, tuần hoàn lah nuĭh ji mô dơi nchroh n’hanh săm ngăch.

 - Dăn nai dak si an gĭt ăp trong njrăng ji bah nuĭh whitmore ?

Nai dak si Lê Phúc: “Trong njrăng n’gang bah nău ji whitmore an n’hao răk rao săk jăn, răk ntŭk ntô, ƀư ngêt duh sa sĭn, tĭng nău ntĭm bah N’gâng kan dak si, an ƀư n’hŭch mâp đah dak, neh geh nău klach mô lah ăp nkual lĕ geh srê bah nău ji whitmore. Lah an pah kan tâm ntŭk ntô aơ an geh kho ao n’gut, ndrôm ty gay đăp mpăn ăp ntŭk sôt găt mô mâp đah tu tơm ntưp ji. Lơn lah rnôk geh sôt găt an put, mkra ntŭk sôt, ngăn lah ăp nuĭh geh nău ji ơm an n’hŭch mâp pah. rnôk geh ăp nău ntoh ntô ntưp ji an tât dâl ngih dak si dơi but uănh, nchroh n’hanh săm ngăch.

 - Jêh rnôk saơ nuĭh bôk năp ta nkuăl Ea Súp ntưp nău ji whitmore, nău kan dak si n’gor Dak Lak lĕ mbơh ƀư ăp trong njrăng n’gang nău ji aơ m’hâm mêh, ơi dak si ?

Nai dak si Lê Phúc: “Mpeh nău groi nđôi nuĭh ji, CDC lĕ tâm ôp an n’gâng kan dak si n’hanh UBND n’gor gay mbơh an ăp ngih dak si n’hanh ntŭk gŭ rêh gĭt trong njrăng n’gang nău ji aơ. Tĭng nĕ lĕ nchrăp lor saơ ơm nuĭh ji. Jêh rnôk saơ nuĭh ji ta Ngih dak si Đa khoa nkual Tây Nguyên, mpôl hên lĕ tâm nchră, tâm rgop gay ƀư uănh năl nuĭh ji aơ. Ngih dak si Đa khoa nkual Tây Nguyên lĕ sŏk mham n’hanh năl nuĭh ji ntưp đah trực khuẩn (kaman) ƀư ji whitmore. Ta năp nu nău nĕ, CDC lĕ mbơh ngăch an N’gâng kan dak si, UBND nkuăl, Ngih dak si nkuăl Ea Súp. Lơn lah pah kan đah ngih dak si, n’gâng kan xă Ia Lốp, ntŭk nuĭh ji gŭ rêh gay ƀư du đêt trong njrăng n’gang kơt nkoch trêng n’hao răk rao ntŭk ntô gŭ âm, ƀa ƀơ uănh nđôi gay saơ nuĭh ji mhe lah geh. UBND nkuăl Ea Súp lĕ mbơh ƀư rơh rƀŭn ndal ƀư ăp trong njrăng n’gang ji whitmore. Aơ lah trong mkra dŭt ơm, mbra dơi tŏng trong kan răk rao ntŭk ntô gŭ âm ta nkual geh nuĭh ji. Nkre mbơh an ăp ngih dak si dăch nĕ lah saơ ăp nuĭh ji geh ntôn nău ji ri an nkoch mbơh ta gưl bah lơ gay dơi nchroh n’hanh săm ngăch”.

Ơ, dăn lah uĕh nai dak si !

Nŭih rblang: H’Thi