Xét nghiệm, săm ơm ân bu ur bŭn ntưp HIV geh nau khlay tâm nau mât chăm n’hâm soan ân kon se. Rnơm geh nau nchrăp njrăng rdâng nau ntưp HIV ntơm bah me tât kon ma âk năm ma aơ, n’gor Dak Lak hŏ n’huch âk kon geh ntưp HIV ntơm bah me. Ăp kon se mhe deh ntơm bah me geh ntưp HIV geh săm bah, hao têh, lah nau rnơm, nau ueh m’ak bah ăp rnăk vâl mô lap geh ntưp nau ji aơ.

Bah rnôk aơ 10 khay, rnôk ma ngih dak si ƀư săm ƀŭt ân deh kon, yuh H.T.A (25 năm tâm nkuăl Lăk, n’gor Dak Lak) gĭt păng ntưp HIV. Răk nau geh mbơh xét nghiệm, yuh A. mô hôm rnơm tâm săk nơm. Jêh rnôk tăng nai dak si mbơh, yuh rvê ngăn, păng rvê ân săk nơm ri đê̆ ma rvê ân kon tâm ndul ri hô lơn. Rnôk nê, yuh knŭng geh du nau ŭch lah mât ân kon păng ueh lăng kơt ma kon se êng dơm. Yor saơ me ntưp HIV ri ma ăp nai dak si ntơm ƀư nau rek gay ma n’gul kon, gay đăp mpăn ân oh bê, der nau ntưp HIV tă bah nau deh kon.

Nuĭh ji ntưp HIV dơi nai dak si mbơh ntĭm ta Khoa Njrăng, n’gang HIV/AIDS (Ntŭk uănh nđôi kop ji n’gor Dak Lak)

Jêh rnôk deh kon, yuh H.T.A hŏ geh nai dak si bonh, mbơh hăn săm njrăng ntưp HIV tă bah me tât kon. Rnơm tâm nai dak si ndrel nau blau bah y học, yuh A. hŏ ntrŭnh nau săm tâm khoa jrăng rdâng HIV/AIDS, ngih dak si njrăng nau ji Dak Lak. Ta aơ, yuh A. geh nai dak di mbơh, ntĭm nau săm HIV đah dak si rdâng kman ARV. Dak si aơ geh nau dơi dŏng rdâng nau hao âk bah kman, ƀư n’huch kman tâm săk. Lơn ma đê̆ kman HIV tâm săk jăn lơn ma dơi mât chăm n’hâm soan ân bu ur ndrel n’huch nau ntưp HIV ntơm bah me tât kon. Tât rnôk aơ, rnôk kon geh 10 khay, mô geh ntưp ma HIV ôh, ri ma yuh rhơn ngăn. Yuh H.T.A nkoch:

‘Tăng lah nơm geh nau ji ri rvê ngăn, klach kon kŏ geh ntưp kơt nơm, jêh aơ têh ri bu ma mưch, mra nkhah ngai. Rnôk nê gâp mô ŭch ngơi, mô ŭch ngêt sa ôh, yơn geh nai dak si mbơh ndrel ma nkoch tât nau ji aơ hŏ geh dak si ngêt, ri gâp nsôih ngêt dak si tâm ban, tŏng ăp ri gâp hôm rêh kơt bu êng đŏng. Jêh rnôk deh kon, kon gâp po dak toh ndrôk gay ma der ntưp HIV ntơm bah dak toh me ndrel ngêt dak si njrăng ntưp HIV tâm du khay. Tât rnôk aơ, jêh rnôk kon gâp geh 10 khay, gâp leo kon hăn xét nghiệm tay ri nau geh lah kon gâp mô ntưp ôh nau ji tă bah HIV bah me”.

Tâm rnôk ngêt dak si, yuh A saơ n’hâm soan ueh, nau rêh, nau pah kan nâm ơm. Ngăn lah, kon yuh kŏ ngêt sa ueh, hao kí đŏng.

Nuĭh ji ntưp HIV dơi nai dak si mbơh ntĭm ta Khoa Njrăng, n’gang HIV/AIDS (Ntŭk uănh nđôi kop ji n’gor Dak Lak)

Tĭng nau kơp bah khoa njrăng rdâng HIV/AIDS, ntơm năm 2021 tât rnôk aơ, geh bơi tât 22 rbăn bu ur bŭn geh xét nghiệp HIV ndrel geh 17 nŭih ntưp, tâm nê geh 7 nŭih geh saơ rnôk bŭn, 10 nŭih geh saơ rnôk bơi ma deh kon. 17 nŭih aơ kŏ geh săm ma dak si ARV rnôk geh saơ ntưp HIV. Jêh nê, ăp 17 kon se mhe deh mô geh ntưp đah kman HIV. Thạc sĩ, nai dak si Chu Đức Thảo, Khoa njrăng, rdâng HIV/AIDS (Ntŭk kan nkân njrăng srê ji n’gor Dak Lak) ngơi:

          ‘Xét nghiệm HIV ân bu ur bŭn lah nau gay geh ƀư. Lah me ntưp HIV mô geh năn kơl, rnoh ntưp ntơm bah me tât kon rlau 40% ri nau ntưp ân kon se mhe deh mra geh ntưp HIV. Lah saơ ndrel ma kơl dŏng đah dak si ARV bah năp, tâm ndrel jêh rnôk bŭn ri kŏ kơt lah ân kon se ngêt dak si, rnoh ntưp hôm tâm dâng 2%. Aơ lah du rnoh dŭt n’hâm n’huch ngăn ngên ngăn. Ndri ma, ân ơm xét nghiệm HIV tâm ăp me bŭn gay ma saơ, ntơm săm ơm gay ma n’huch oi nau ntưp tă bah HIV bah me tât kon, kơl an ăp me bol ma geh ntưp HIV hom dơi geh kon ueh lăng kơt lah ăp oh bê êng êng’.

          Ăp năm bah năp nơh, ta Dak Lak, Bôk nau kan lam ntur neh mpeh nau njrăng rdâng HIV/AIDS hŏ kơl an ƀư Bôk nau kan njrăng rdâng HIV ntơm bah me tât kon, rnơm nê rnoh kon se ntưp HIV ntơm bah me n’huch ngăn, geh tâm dâng 2%. Nau geh dơi ueh, âk năm mro, mô geh kon se mhe deh geh ntưp HIV tă bah me. Ngăn lah, ăp me geh ngêt dak si ARV ơm lor ma rnôk bŭn ri mra dơi dŏng nau ân deh nâm ơm, kơt ăp nŭih mô geh nau ji. Ndri ma, nau kan nkoch trêng ân geh ntrŭt dăng gay ma n’hao nau gĭt bah ăp nŭih, ngăn lah bu ur tâm năm deh kon, bu ur nchrăp bŭn tâm nau nchrăp hăn xét nghiệm njrăng HIV. Lah ăp nŭih ntưp HIV geh saơ, năn kơl săm ơm mô knŭng kơl mât n’hâm soan, mât nau ueh bah nau rêh bah me ma khlay rlau lơn lah mra deh ăp kon ueh lăng, mô geh ntưp HIV. Ăp kon se geh dơi têh, ueh ăp ntil ndrel nuih n’hâm ntĭm nti, pah kan ndrel kơl an tâm nau rêh kŏ kơt lah ăp nŭih kon bu êng êng đŏng. Ndri ma, ăp bu ur nchrăp ma bŭn, sâm ngăch hăn ngih dak si gay ma ƀư xét nghiệm HIV gay ma mât đăp mpăn ân nau rêh me ndrel kon bê./.

Nău săm nchrăp njrăng lor ntưp rêng HIV bah mê̆ tât kon geh nkô̆ nău dŭt têh khlay đah săk soan nuĭh mê̆ n’hanh rơh bah kơi. Gay wât tay mpeh nău ntưp rêng HIV bah mê̆ tât kon kơt âk nău an njrăng tâm nău săm, bah kơi aơ lah nkô̆ nău tâm nchră đah thạc sĩ, nai dak si Chu Đức Thảo, khoa njrăng, n’gang HIV/AIDS (ntŭk uănh nđôi Kop ji n’gor Dak Lak.

- Dăn nai dak si an gĭt kaman HIV m’hâm klach đah săk soan kon n uĭh mêh?

Nai dak si Thảo: “HIV lah srê têh bah răch năm 21, yor kaman HIV ƀư ta kon nuĭh. Kaman HIV ntưp rêng bah nuĭh tât nuĭh tă bah 3 trong: Bôk năp lah tă bah trong mham kơt chuh nsum nglai; tal 2 lah ntưp rêng bah mê̆ tât kon; tal 3 lah ntưp rêng tă bah tâm bĭch mô đăp mpăn. HIV lah ntil kaman rdôl lơh trong chŏl nău ji bah săk kon nuĭh, ƀư kon nuĭh n’hŭch nău chŏl ji, jêh rnôk ƀư n’hŭch chŏl nău ji hô mbra geh ntưp bih grăi ƀư jêng ăp nău ji mpeh ung thư n’hanh ăp nău lăp êng ƀư an kon nuĭh ji geh tâm nău jêr săm jêng tât khĭt đah rnoh khĭt dŭt âk”.

Nuĭh ji ntưp HIV dơi pă dak si ARV gay ngêt săm HIV

- HIV ntưp rêng bah me tât kon m’hâm ơi nai dak si? n’hanh dơi uănh năl groi nđôi ntưp HIV ntŭk mêh?

Nai dak si Thảo: “HIV ntưp rêng bah me tât kon tă bah 3 lvang. Bôk năp lah lvang bŭn lah nuĭh mê̆ mô dơi ngêt dak si ARV ri kaman HIV mbra ntưp bah mê̆ tât kon tă bah sok kon gay mât rong kon. Tal 2 tâm rnôk jŭr kon n’hanh deh kon, oh bê mbra jŭr trong deh bah me, tâm rnôk nsân deh n’hanh hăn rlău trong deh hăt mbra ƀư ăp ntŭk sôt ta ntô bah oh bê mô lah ăp ntô kar oh bê geh loăn bah dak sok bah nuĭh mê̆ mbra ƀư oh bê geh ntưp HIV bah mê̆. Tal 3, jêh rnôk deh oh bê mô dơi geh nking n’gang, nuĭh mê̆ mô gĭt nu nău ntưp HIV bah nơm n’hanh an kon pu toh. HIV geh tâm dak toh mê, bah nĕ, rnôk oh bê pu dak toh mê̆ geh ntưp HIV.

Aƀaơ trong gay nchroh ntưp HIV ta bu ur bŭn dŭt dơh. Bôk năp rnôk nuĭh me tât but uănh bŭn, ăp nai dak si mbra mbơh ntĭm mpeh nău uĕh bah nău uănh năl HIV. Jêh mbơh ntĭm, nuĭh mê̆ ŭch ri mbra ntơm ƀư uănh năl test ngăch, lah jêh mô ntưp ri mbra jăng lơi ntưp HIV, hôm lah jêh uănh năl ntưp ri mbra ntơm ƀư uănh năl ngăn.

- Dăn nai dak si an gĭt rnôk dơi nchroh ntưp HIV tâm rnôk bŭn, nuĭh me bŭn mbra dơi săm m’hâm gay njrăng ntưp an kon?

Nai dak si Thảo: “Dak si săm an nuĭh mê̆ bŭn ntưp HIV kơt kon geh ntưp HIV kuăl nsum lah dak si ARV, dak si săm HIV. Geh 3 lvang gay săm, bôk năp lah lvang nuĭh mê̆ bŭn lah saơ lơ ơm lơ uĕh, lĕ saơ nuĭh mê bŭn ntưp HIV ri an ngêt dak si ARV dâl, mô kâp tay. Tal 2 lah lvang deh kon, uĕh ngăn lah deh rek, rnôk oh bê deh mbra an oh bê ngêt dak si săm HIV. Bôl tâm rnôk nuĭh mê̆ bŭn dơi ngêt dak si ARV ma nai dak si mbra ntĭm săm an oh bê đah ăp dak si êng. Ăp nuĭh mê̆ ntưp HIV bôl an kon pu toh me mô lah an ngêt dak si ARV rĭng ăp nar, lôch săk, n’hanh dak si mô ƀư khuch tât săk soan bah nuĭh me, geh du đêt nău khuch êng tă bah dak si ƀư yơn rnoh dŭt jê mô âk, nkôp đah nău uĕh bah ngêt dak si ri ăp nău khuch mô geh nău klach.

Tâm rnôk săm, nuĭh ji an hăn but uănh tay di nar gay sŏk dak si yor dak si ẢV mô geh tăch ta bah dih, lah dơi geh rwăt mô geh tam.

Tal 2 lah an uănh nđôi săk soan ƀa ƀơ, uănh nđôi dak si geh khuch êng đŏng lah mô, mbơh dâl đah nai dak si gay nai dak si geh trong rgâl săm mô lah geh ăp trong nking n’gang êng. tal 3 an but uănh bŭn ƀa ƀơ gay uănh nđôi, saơ ăp nău koet nte... Đah bu ur bŭn ntưp HIV an ntop ndơ sa kah âk tay gay n’hao dơi chŏl nău ji bah săk n’hanh mât rong oh bê, an sa tŏng ăp chất, tŏng ăp nar sông sa, tâm nar sa an tŏng ăp ndơ sa kah biăp, bum, play, poăch, tăp kik, dak toh... lơ sa âk ndơ kah lơ uĕh.

Dăn lah uĕh nai dak si !