Ung thư toh lah 1 tâm âk nau ung thư vay mâp tâm bu ur, rnôk geh nau ji, toh mra geh tế bào khuch. Jêh âk khay, tế bào ung thư aơ hao ngăch, rêng lam toh ndrel sa rêng tât ăp ntŭk êng tâm săk. Tâm ăp năm ma aơ, rnoh bu ur geh ung thư toh hao ngăch lah nkô̆ nau ƀư khĭt tâm bu ur, aơ lah nau rvê. Nau ji ung thư jêng 5 rnôk. Rnôk bôk năp, tế bào ác tính geh yơn rgum du ntŭk ê rêng ntŭk êng. Lơn ma tât rơh ba kơi, môr aơ lơn ma rêh, ndrel mra rêng tâm ăp ntŭk. Tât tâm rnôk dăch dŭt, tế bào njêng ung thư rêng tât lam săk. Rnôk aơ, nau săm ji mô hôm dơi, nŭih ji mra khĭt.

 Dôl ma truyền dak si gay ma săm ung thư toh tâm Ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên, nŭih ji N.T.H tâm nkuăl Buôn Đôn, n’gor Dak Lak geh năl saơ ung thư bah rnôk aơ du năm. Jêh rnôk saơ nau ji, ung thư gĭ rêng tât ăp ntŭk tâm săk, ƀư nau săm mô lăng hôm dơi bah. Nŭih ji N.T.H nkoch:

‘Rnôk bôk năp mhe geh nau ji ri chông toh gâp dăng, chăng. Gâp hăn tâm ngih dak si rvăt dak si ngêt, rnôk nê nai dak si ôp lah di ung thư đŏng lah mô. Nai dak si lah, lah ung thư ri păng geh mor tâm play vak. Gâp sĭt tâm ngih đê̆ nar ri saơ môr tâm play vak ri gâp ngăn ngih dak si khám. Lôch siêu âm nai dak si mbơh lah geh môr ndrel đă ngêt dak si 5 nar ndrel ntĭnh lah mô bah ri hăn ngih dak si. 5 nar ba kơi mô bah ri gâp hăn ngih dak si ri nai dak si lah gâp geh nau ji jŏ hôm. Yơn ngăn lah rnôk geh nau ji ri gâp mô saơ geh ji, ji đê̆ ri ma mô gĭt ung thư toh. Nai dak si ân lăp ngih dak di ndrel rek. Tât rnôk aơ gâp jêh rek rlau du năm, kŏ hăn tât Sài Gòn xạ trị yơn rnôk aơ nau ji rêng tât nting, klơm soh, mô hôm dơi xạ trị ôh, knŭng lăp hoá chất săm tât lôch dơm”.

 Kŏ koh du đah toh yor ung thư, nŭih ji T.T.L (gŭ tâm nkuăl Cư M’gar, n’gor Dak Lak) ê bah nau rvê rnôk nơm geh nau ji. Yuh T.T.L tâm rnôk khay 4/2023 tât saơ săk, yuh saơ toh mor, yơn lah, rnôk bah saơ săk ri lŏ bah, jê̆ kơt grăp tuh ri ma yuh mô mĭn geh nau ji. Jêh nê, yuh saơ rgay, ji ntang ntơh, jêr sŏ n’hâm ri ma hăn khám, ri năl lah ji ung thư toh ndrel rêng tât klơm soh. Bol ma rek đŏng yơn saơ la ir, ri ma nau săm bah mô tam ƀư yor rngot lĕ lăn mô hăn khám gay săm ơm. Yuh T.T.L nkoch:

 ‘Rnôk hăn kan ri gâp saơ ji âk ngăn, yor rnôk kan ri lah geh gŏ tâm ntang ntơh lah ji. Mhe nơh hăn khám, jêh lôch siêu âm ndrel xét nghiệm ri năl geh nau ji. Pah tâm toh ri saơ môr têh tâm ban nglau me, mpet ri ji ri ma mô gĭt. Nau vay ri gâp hao lay ngăn, yơn rnôk aơ ri jur rgay ndrel mô dơi hao lay tay ôh. Gâp mĭn đŏng mô gĭt moh nau ji ma jur rgay mro, dôl bah 53 kg hôm 43kg, 44 kg. Gâp lah bu ur, ri gâp đă ăp nŭih hăn khám 6 khay du tŏ, khám mro kơt nê mơ năl nau ji ơm, săm ji mra nơih lơn, kơt gâp aơ lah ngăn hôm”.

Ndrel ma ung thư cổ tử cung, ung thư rnăn kon ri ung thư toh lah 1 tâm ăp nau ji vay mâp tâm bu ur. Tâm năm 2020, tâm lam ntur neh kŏ kơt lah ta Việt Nam kơp dơn ung thư toh lah nau ji mhe âk ngăn, geh rlau 25% rnoh ji ung thư. Tâm Dak Lak, rơh rlau aơ, rnoh nŭih ji ndrel săm ung thư toh nar lơn âk, êng năm 2023 kơp dơn bơi tât 400 nŭih ji săm ung thư mro tâm Ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên ndrel geh 600-700 nŭih ntrơn ntŭk săm. Nai dak si CKI Nguyễn Viết Luân, Khoa Ung bưú ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên, mbơh:

 ‘Geh 2 nau khuch tât nau ji geh nau khuch nội sinh ndrel ngoại sinh. Mpeh nội sinh, luh bah săk nŭih ji, tâm nê geh nklăp 5-10% nŭih ji ung thư tâm ntưp, geh tât dak mham. Năm bah nŭih ji kŏ lah nau ƀư geh tât nau ji. Năm lơn ma âk ri nơih geh ung thư toh. Ntơm 20-30 năm, geh ung thư toh dêh, ntơm rlau 35 năm nơih geh ung thư âk lơn ndrel ntơm 50-70 năm mra geh ung thư âk ngăn. Êp nê, ăp nŭih ji geh saơ săk ơm bah năp 12 năm ndrel bah lôch saơ săk 55 năm mra geh ung thư âk lơn rlau 2 tŏ rđil đah ăp nŭih saơ săk ntơm 15 năm hao gŏ lơ mô lah lôch saơ săk bah năp 45 năm”.

Ung thư toh lah nau ji ung thư vay mâp ngăn tâm bu ur. Nau ji mra dơi săm bah lah ơm saơ ndrel kơl n’hao rnoh dơi rêh rlau 5 năm hao tât 99%. Ndri ma, nau nchrăp nkân, saơ ơm nau ji ung thư toh rgop nau khlay tâm nau n’hao săk tam nau săm ji kŏ kơt lah njrăng nau ji aơ./.

Aƀaơ, ung thư toh lah nău ji âk n’hanh ƀư khĭt âk đah bu ur lah mô dơi saơ ơm n’hanh săm ngăch. Yor nê, gay kơl ăp nuĭh ji kơt nuĭh wât lơn mpeh nău ji, rmôt nchih nău nkô̆ way nkoch lĕ geh ăp rơh tâm nchră đah nai dak si CKI Nguyễn Viết Luân, Khoa Ung bướu Ngih dak si Đa khoa nkual Tây Nguyên mpeh nău ji ung thư toh, ăp nău saơ rnôk ntưp ji, khuch bah nuĭh ji đah săk soan kơt ăp nău njrăng rnôk săm ji n’hanh njrăng n’gang ji.

- Dăn nai dak si an gĭt ntoh rnôk ntưp ji ung thư toh n’hanh khuch bah ji tât săk soan nuĭh ntưp ji?

Nai dak si Nguyễn Viết Luân: Ta trong toh, rnôk rchoăl môr têh nuĭh ji mbra geh saơ ji ta ntang ntâh geh rchoăl môr, geh dak chông toh ta rchoăl môr, luh sôt, ntưp bih gray, sôt khap toh ri mư saơ ntưp ji. Rnôk rchoăl môr têh rêng n’hanh luh eh ta păk ngoak, ta nting chiăng, bah dâng nting chiăng pah sao eh dăng ta păk ngoak, ta nko.... Lah trơn lăp rngok mbra geh saơ rse rngok kơt hok, trơn tât klơm mbra ƀư hŭch dăng klơm, ngêt sa mô lăp, pal ntô, kol trong play măt... Rnôk geh ung thư toh, nuĭh ji rdâng nău ji mpeh ung thư ƀư ji. Rnôk ji trơn tât klơm ngăn, klơm soh, rngok... ƀư ăp nău ji klăch tât nău rêh bah nuĭh ji. Du đêt nuĭh ji ntưp saơ ji ung thư ơm yơn mô dơi mbơh ntĭm na nê̆ ntop tay nău klach, prêng, mô nsing nơm tâm dak si mbra ƀư ji lơ hô tay.

- Rnôk ntưp ung thư toh, nuĭh ji an njrăng m’hâm nău, ơi nai dak si?

Nai dak si Nguyễn Viết Luân: Aƀaơ đah nău hao mhe bah khoa học, ung thư toh lĕ geh ăp trong săm nsĭt tay săk rnglăy âk kơt rek, hóa trị, xạ trị. Lơn lah, ăp nuĭh saơ ji ơm dơi săm bah lĕ rngôch. Yơn lah, nău đă lah ăp nuĭh ji an tĭng trong săm bah nai dak si tâm rnôk săm, plơ̆ săm tay ăp khay. Tâm rnôk săm an tĭng trong săm, nău ngêt sa kah tâm di an geh săk soan chŏl kop ji. Lơn lah mô ntlơi săm an rgâl ăp dak si ƀon lan, nău tâm nkoch kơt ntă n’ha si, ngêt ăp ntil dak si mô dơi N’gâng kan dak si kơp dơn. Ung thư toh dơi săm đăp mpăn n’hanh jŏ jong năm rêh bah nuĭh ji lah tĭng trong săm. Hôm lah tât ngih dak si mbrơi ri nuĭh ji mbra jêr lơn, tam săm n’hŭch đŏng.

- Gay mĭn njrăng n’gang, saơ ơm ung thư toh, but uănh groi nđôi ung thư an n’hâm ƀư tĭng, ơi nai dak si?

Nai dak si Nguyễn Viết Luân: Ta Ung thư toh lah ngoăy tâm âk nău ji ung thư dơi groi nđôi. Ndơ gay uănh nđôi geh n’ăp nuĭh ji dơi but uănh êng ta jay, but uănh yor nai dak si dơi ntĭm nti di chuyên khoa mô lah chŭp nhũ ảnh gay uănh lah n’hanh siêu âm gay uănh lah. Rlău ma nĕ dơi ƀư ăp trong cận lâm sàng êng kơt sinh thiết, rek ji tế bào học gay nchroh ji. Ăp trong uănh nđôi bah lơ mbra kơt dŏng an ăp nuĭh geh ntưp ji ung thư toh âk lơn nkôp đah ăp nuĭh êng. Ăp nuĭh geh âk đah bu ur rlău 40 năm deh, mô lah bu ur tâm rnăk wâl geh nuĭh ntưp ung thư toh. Đah ăp nuĭh lĕ ntưp ung thư toh ơm an uănh nđôi ung thư gay dơi uănh nđôi ung thư toh ăp ding. Nău but uanh êng ung thư toh ta jay, oh yuh dơi dâk bah năp bil mô lah but uănh êng, rnôk saơ pŭn êng mô lah luh dak toh ndal ri an tât dâl ngih dak si dơi but uănh, nchroh n’hanh săm.

- Nai dak si geh nău ntĭm đă đah nuĭh ƀon lan gay njrăng n’gang ung thư đŏng?

Nai dak si Nguyễn Viết Luân: Gay njrăng n’gang ung thư toh, an geh nău rêh kloh uĕh, khoa học. Nău ngêt sa khoa học, âk chất xơ, biăp trau, play, n’hŭch sa poăch chăng, ngêt tŏng dak rlău 2 lít du nar, tiăr nti săk soan ngăch dăng đêt ngăn 30 mnĭt du nar, bĭch tŏng ăp rĭng 8 mông, mô an rmŏng. Rlău ma nĕ an n’hŭch, ntlơi ăp nkô̆ nău kơt ngêt ndrănh bia, hât. Ung thư toh an uănh nđôi, saơ ơm yor âk năm, geh ung thư lơ hao.... Ăp nuĭh ji lĕ geh nău ji mpeh toh bah năp nĕ kơt dăng toh ri an but uănh nai dak si chuyên khoa ăp rơh gay saơ ung thư ta lvang ơm.

- Dăn lah uĕh nai dak si.