VOV4.M’nông: Jêh rnôk săm bah Covid-19, âk nŭih mô lăp sa, mô hăk bĭch, vay rvê âk, jêr sŏ n’hâm, ji ntang ntơh, mô tŏng n’hâm, rgay săk, brêt têh, huănh săk...Aơ lah ăp nau ji vay mâp jêh bah srê Covid-19. Lah mô geh saơ ơm ndrel săm ân năn, nau ji ba kơi srê Covid-19 mra jêng hôm têk jong, khuch ngăn tât n’hâm soan.

Bah rnôk aơ 2 khay, nô Trần Trường Viên, 41 năm tâm nkuăl Dak Glong, n’gor Dak Nông ntưp srê Covid-19 ndrel geh săm tâm ngih. Jêh bah nau ji tât rnôk aơ, nô Viên vay mô hăk bĭch, sông sa mô lăng kah. Rvê mpeh nau khuch ba kơi Covid-19 ri rnăk vâl leo nô Viên tât ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên gay ma khám, săm ji. Nkoch tât nau ji bah kon nơm, wa Trần Văn Vĩnh, Bơ̆ nô Viên, ngơi:

‘Jêh rnôk săm bah srê Covid-19 ri saơ n’hâm soan păng mô dăng, jur rlau 10 kg, săk rgay. Leo hăn khám ri kâp ngih dak si mbơh nau ji. Yơn ngăn lah nau ji ba kơi srê Covid-19 jêr ngăn tâm ntŭk lah păng vay siăk, mô lăp sông sa, bĭch mô đăp ri păng rgay, mô hôm dăng săk ri ma rnăk hên leo păng lăp ngih dak si nkuăl gay ma khám ndrel ma săm ân bah jêh srê Covid-19”.

Nŭih êng đŏng lah wa Nguyễn Thị Thoạ, 80 năm tâm Xã Hoà Khánh, nkuăl ƀon têh Buôn ma Thuột, n’gor Dak Lak leo kon hăn ngih dak si nkuăl Tây Nguyên khám, săm jêh rnôk bah srê Covid-19 du khay. Tâm rnốk ăm srê Covid-19, wa Thoạ siăk, n’hâm soan nâm ơm. Yơn jêh rnôk bah ri n’hâm soan wa mô dăng, vay măt ndrel hăn chrach âk tơ̆. Yuh Phan Thị Hồng (kon wa Thoạ) xã Hoà Khánh, nkuăl ƀon têh Buôn Ma Thuột, n’gor Dak Lak mbơh:

‘Yor n’hâm soan mệ hên mô hôm dăng, lŏ geh nau ji chrach njŭng ri jêh bah srê Covid-10 ri păng mô hôm dăng, n’hâm soan mô ngăch, mô lăp sông, vay măt, hăn chrach âk tơ̆ lơn ri gâp leo me gâp hăn ngih dak si khám ân ueh yor bu lah jêh bah srê Covid-19 ri kŏ mâp nau klach rvê ngăn”.

Tĭng ntŭk kan dak si lam ntur neh, ba kơi srê Covid-19 lah nau ma âk nŭih jêh rnôk bah srê Covid-19 ri geh nau khuch jŏ jong, geh ăp nau mpơl êng êng ntơm bah mô lăng jâk, tât jâk. Âk ngăn nŭih ji geh nau mpơl srê Covid-19 ngăn lah núviŏ n’hâm, trong proch mô lah  rtoh tâm ntô săk. Tĭng nau kơp geh nklăp 10-20% nŭih ji srê Covid-19 hŏ bah nau ji bah ăp trong ba lơ nê ndrel jŏ jong tâm âk khay.

Hôm tâm ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên, rnôk aơ du nar ngih dak si ndơn, khám, mbơh n’hâm soan ndrel săm ntơm 50-70 nŭih ji jêh bah srê Covid-19 đah âk ntil năm, tâm nê bu mom ndrel bu têh ri geh âk ngăn.

Nai dak si Nguyễn Ngọc Tiên, Kruanh kha Khám, ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên mbơh nau tât ba kơi bah srê Covid-19 geh tât jêh rnôk săm bah srê Covid-19 đah ăp nau mpơl kơt: MÔ hăk bĭch, rvê tâm săk, ji ntang ntơh rnôk nsôih kan, mô hôm rgum tâm du nau mĭn...Êng nê, ăp nŭih ntưp srê Covid-19 ân geh săm jong nar, jêh bah srê mra geh ăp nau mpơl: huănh săk, rgâl, mô hôm dăng mpât...Ăp nau tât aơ mra khuch tât n’hâm soan nŭih ji, pah kan mô lah râng ăp nau kan êng. Ndri ma, ăp nau tât ba kơi srê Covid-19 kŏ lah ngoai tâm ăp nau kan geh uănh njrăng. Nai dak si Nguyễn Ngọc Tiên, mbơh:

‘Ăp nau mpơl ngăn rnôk tât tâm ngih dak si nê lah mô hăk bĭch, mô dăng sŏ n’hâm, jêr sŏ n’hâm, siăk jŏ jong. Nê lah nau mpơl ngăn. Hôm geh nau ji jâng tâm săk ri nau ji păng tât kŏ êng đŏng. Kơt lah nau ji play nuih, ji klơm soh, hiăn klơm. Mô lah ăp nŭih bah năp nơh mô ueh mpeh bôk rngok, mô ueh mpeh nau mĭn, mô hăk bĭch ri rnôk nê păng mra hao khuch lơn âk tơ̆. Kơt lah hiăn klơm soh, lah jêh bah srê Covid-19 ma mô hăn khám ndrel gĭt ăp nau mbơh bah nai dak si ân năn ri nau ji tâm klơm soh lơn ma hô lơn”.

Bol ma mô di lah ăp nŭih ntưp srê Covid-19 kŏ geh nau ji jêh bah srê Covid-19, yơn bah nau kơp bah nŭih ji ri ngăn lah tâm Ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên, ăp nŭih ji ntưp srê Covid-19 săm geh rnoh ntưp ji đŏng jêh bah srê Covid-19 âk lơn nŭih tă săm tâm ngih. Săm êng tâm ngih jêh bah srê Covid-19 nklăp 30-35%, hôm tâm ngih dak si lah 80%. Nau rvê ngăn lah, âk nŭih hôm mơng rvăt êng dak si săm, nau ji mô bah ma lơn ji jâk mô lah geh nau ngêt dak si mô tâm di, rdâng châl dak si jêng mô tam.

Ân tât rnôk aơ, hôm ê geh nau kơp, nau mbơh mĭn tŏng mpeh nau ji jêh lôch bah srê Covid-19, yơn lah jêh bah srê Covid-19 lah geh nau ji kơt: lêt rgănh, jêr sŏ n’hâm, mô hăk bĭch, siăk jŏ...nŭih ji ân hăn ngih dak si gayt ma kham, năl kloh nau ji ndrel geh nau săm năn. Mô dơi rvăt êng ăk ntil dak si mô kloh tu tơm tâm mang Internet gay ma săm nkre roh prăk ma mô bah ji, khuch tât n’hâm soan. Êp nê, nŭih ƀon lan ân geh uănh, năl n’hâm soan bah nơm, năn saơ nau mô ueh gay ma hăn khám, yơn ân der nau rvê ir, ntoh moh nau ji kŏ ntôn lah srê Covid-19 jêh ri rvăt dak si, hăn khám âk ntŭk, roh hoach âk./.

          Gay wât kloh lơn mpeh ăp nău ji jêh Covid-19 kơt trong mât uănh săk soan jêh Covid-19, nai dak si Nguyễn Ngọc Tiên, Kruanh khoa but uănh ji, Ngih dak si Đa khoa nkual Tay Nguyên ơh ăp nău ôp bah kơi aơ. Jă kônh wa n’hanh lĕ băl mpôl kâp djăt.

          - Ơi nai dak si, jêh Covid-19 way geh tâm ndâng nar jêh rnôk nuĭh ji dơi săm bah ji Covid-19 n’hanh jong tâm ndâng jŏ mêh ?

- Nai dak si Nguyễn Ngọc Tiên: “Jêh Covid-19 way geh rnôk nuĭh ji lĕ bah Covid-19 bah 2-4 pơh. Ăp nău ntoh dŭt âk lah ji âl ntang ntâh, jêr bĭch, rvê âk n’hanh nho jâng ty. Geh nuĭh jŭr ký. Jêh Covid-19 geh jŏ bah 1-2 khay, đê̆ đŏng lah 3 khay. Lah kơt ăp nuĭh gŭ ngih dak si, geh nău ji mbăn geh bah 3-6 khay, lah nuĭh ji đah nai dak si săm uĕh ri nău ji n’hŭch ngăch. Jêng geh ăp nuĭh geh bah kơi Covid-19 n’gơch, jêh Covid-19 brôt rlău, soan chŏl uĕh ri mô geh nău ji jêh Covid-19. Yơn lah ăp nuĭh geh ntoh bah kơi Covid-19 mô geh nchâp geh nău ji mư hăn”.

- Ơi nai dak si, ngih dak si geh trong săm đah nuĭh ji jêh Covid-19 m’hâm mêh ?

 - Nai dak si Nguyễn Ngọc Tiên: “Đah ăp nuĭh ji geh jêh Covid-19 ri mpôl hên mbơh ntĭm, tŏng ăp mpeh trong mât chăm, ngêt sa. An dơi đăp mpăn tŏng ndơ kah, khoáng chất, an tŏng dak, ntĭt nsa kơt nuĭh geh bên ngêt đêt dak ri aƀaơ an ntop soan chŏl nău ji đah ăp ntil vitamin khoáng chất. Hôm đah dak si, ngih dak si mbra an dak si săm ăp nău ji. Ngih dak si hôm tâm rgop rjăp đah đông y n’hanh vật lý trị liệu gay an nuĭh ji tât ta nĕ rdâk hao tay săk soan. Ntĭt nsa ăp nuĭh geh Vovid-19 mbăn, khuch tât soan ri an jŭr vật lý trị liệu gay tiăr nti mpât săk, soan, nti nsôr an ăp nuĭh geh tăng rhăt ntâh, jêr nsôr”.

- Gay rdâk hao tay săk soan lĕ rngôch, nuĭh ji jêh Covid-19 an tiăr nti thể dục thể thao m’hâm mêh, ơi nai dak si ?

- Nai dak si Nguyễn Ngọc Tiên: “Nuĭh ji jêh Covid-19 rlău ma ngêt sa tŏng chất, tĭng săk jăn gay mpât n’gơ an tâm di. Kơt đah nuĭh kon se ri nti ăp môn pah play, bóng bàn, hăn jâng, hôm nuĭh ranh ri knŭng hăn jâng. Yơn lah nti nsôr hôm khlay ngăn, nti mpât n’gơ săk gay n’hao rnoh n’hâm nsôr an klơm soh. Aơ lah trong ƀư uĕh ngăn ăp nuĭh rhăt ntâh”.

- Ơ, dăn lah uĕh nai dak !

Nău mbơh rƀŏng tĭng Nar lam ntŭr neh mô jŭp hât 31/5 n’hanh Pơh lễ lam dak mô jŭp hât 25-31/5/2022

Tĭng rmôt kan dak si lam ntŭr neh, dŏng hât lah nkô̆ nău ƀư rlău 8 rkeh nuĭh khĭt ta lam ntŭr neh du năm. Tâm nĕ rlău 7 rkeh nuĭh khĭt yor jŭp hât n’hanh nklăp 2,2 rkeh nuĭh khĭt yor jŭp hât nkân tâm săk. Jŭp hât lah du nkô̆ nău hao ƀư ntưp nău ji trong n’hâm n’hanh ƀư hao rnoh mbăn bah ăp nuĭh ji mpeh trong n’hâm. Tĭng uănh lah bah hội đồng ăp nuĭh way kan dak si ntŭk gŭ rêh dơi WHO rgum tâm nar 29/4 năm 2020 an saơ ăp nuĭh jŭp hât geh ntưp ăp nău ji mbăn mpeh săk soan yor Covid-19 âk lơn nkôp đah ăp nuĭh mô jŭp hât. Bah meng nău khuch đah săk soan, dŏng hât hôm ƀư khuch đah prăk kaih đah ăp nuĭh, rnăk wâl n’hanh nău rêh jêng, ăp nău khuch hoach aơ geh sŏk dŏng an hât, dŏng an but uănh, săm ji geh tât jŭp hât, n’hŭch roh dơi pah kan jan sa yor kop ji n’hanh khĭt ơm. Tĭng kơp êng bah Rmôt kan dak si lam ntŭr neh, khuch hoach prăk kaih lam ntŭr neh yor hât n’ha ƀư du năm 1.400 rmen đôlar.

Gay mbơh tât nsum mpôl khuch bah hât tât ntŭk gŭ rêh, Rmôt kan dak si lam ntŭr neh an săch mbơh “Hât n’ha-ntêt nkri tât ntŭk ntô bah he” ƀư bôk nău Lam ntŭr neh mô jŭt hât 31/5/2022. Tă bah bôk nău aơ, Rmôt kan dak si lam ntŭr neh kuăl jăp ăp dak ntrŭt ăp nău ƀư n’hao wât bah nsum mpôl đah khuch bah dŏng hât tât ntŭk gŭ rêh, mô jŭp hât gay n’hŭch nău ƀư n’hôl ƀô ntŭk ntô gŭ âm n’hanh săk soan.

Ta Việt Nam, rnoh dŏng hât n’hŭch bah 22,5% năm 2015 jŭp hôm 21,7% năm 2020. Rnoh bu klô jŭp hât hŭch bah 45,3% năm 2015 jŭr 42,3% năm 2020. Lơn lah rnoh jŭp hât geh nkân hŭch đŏng ta ăp ntŭk kơt: ntŭk pah kan, ngih dak si, ngih sam bŭt, ta ndeh ncho nsum n’hanh nkual tâm jay. Tĭng jêh kơp uănh săk soan kon se lam ntŭr neh ta Việt Nam yor rmôt kan dak si lam ntŭr neh ƀư năm 2019, rnoh jŭp hât tâm kon hŏk năm deh 13-17 năm hŭch bah 5,36% năm 2013 jŭt 2,78% năm 2019, aơ lah săk rnglăy dŭt rhơn tâm nău nchăng n’gang jŭp hât tâm nuĭh mom.

Rƀŏng tĭng Nar lam ntŭr neh mô jŭt hât 31/5/2022, Pơh lễ lam dak mô jŭp hât bah nar 25/5 tât nar 31/5, N’gâng kan dak si lĕ geh sam ƀŭt đă UBND ăp n’gor, nkual  ƀon têh tâm rgop ndrel n’hanh ntĭm rđău ăp ngih pah ta lam n’gor, nkual ƀon têh ntrôl dăng ăp nău ƀư: N’hao nkoch trêng khuch bah nău jŭp hât n’hanh Luật Njrăng n’gang khuch bah jŭp hât; n’hao tâm rgop ăp nău kan tâm trong kan njrăng n’gang jŭp hât; n’hao nău ƀư uănh nđôi, groi uănh naư ƀư tĭng njrăng n’gang khuch bah hât n’ha ta ntŭk gŭ./.

Nŭih rblang: H’Thi