Tĭng rnoh kơp bah Ntŭk uănh nđôi kop ji (CDC) n’gor Dak Lak, bah bôk năm tât aƀaơ, lam n’gor lĕ kơp dơn 5 nuĭh kon se ntưp luh mê gŭr, tâm nĕ nuĭh ta nkuăl Buôn Đôn, du hê ta nkual ƀon têh Buôn Ma Thuột, du hê ta nkuăl Krông Búk n’hanh 2 hê ta nkuăl Cư Kuin. Tâm 5 nuĭh ntưp ji luh mê gŭr, geh 03 nuĭh mô hŏ dơi chuh vaccine luh mê gŭr.

Mât uănh kon dôl nkhah êng săm ji luh mê gŭr ta Ngih dak si Đa khoa nkual Tây Nguyên, nô P (ta phường Ea tam, nkual ƀon têh Buôn Ma Thuột, n’gor Dak Lak) mô bah rvê an săk soan bah kon nơm. Nô P an gĭt, kon nô năm aơ 4 năm deh, lơ 3/7, gŭ ta jay mon ntoh ăp nău ji duh, siăk, rnăk wâl geh rwăt dak si an mon ngêt yơn mô dơi oi. Lơ 12/7, mon duh, siăk, rtoh luh chăng lam săk. Tât lơ 13/7, rnăk wâl nô  ndơ̆ kon hăn but uănh n’hanh săm ta Ngih dak si Đa khoa nkual Tây Nguyên đah jêh uănh năl mham mon ntưp đah kaman luh mê gŭr.

Du hê nuĭh êng ntưp ji luh mê gŭr dôl dơi ăp nai dak si uănh nđôi, săm ta ngih dak si Đa khoa nkual Tây Nguyên lah mon bu klô M (du năm deh), (gŭ Cư Né, nkuăl Krông Búk, n’gor DaK Lak). Bah năp nĕ lơ 8/7, ta jay mon geh duh, siăk. Lơ 9/7, rnăk wâl ndơ̆ mon but uănh ta Ntŭk but uănh Đa khoa Tâm Phúc (nkual têh Buôn Hồ) yơn mon mô dơi oi. Tât lơ 11/7, hăn bu uănh n’hanh săm ta Ngih dak si Đa khoa nkual Tây Nguyên. Ta aơ mon dơi uănh năl mham n’hanh jêh ntưp đah kaman luh mê gŭr. Yơn lah, yor mon lĕ geh chuh 1 nglai vaccine njrăng n’gang luh mê gŭr jêng bôl ntưp ji, ăp nău ntoh bah ji dŭt n’gơch. Mê̆ bah mon M, nkoch:

Mon mhe geh chuh njrăng n’gang du nglai luh mê gŭr tâm rnôk khay 5. Aƀaơ mon ntưp n’hanh ntoh luh luh mê gŭr. Mon duh, hok. Lah nsum gâp saơ nău ji aơ dŭt klach lah mô ndơ̆ mon hăn ngih dak si ngăch. Yơn yor mon lĕ chuh vaccine jêng nu nău bah mon gâp mô tât mbăn ir kơt ăp mon êng geh rgâl ntoh ji ndŭl, n’glơi an ji măt, knŭng hok n’hanh duh rtoh luh chăng, chuh hôm n’gơch lơn. Jêng ăp me bơ̆ nar moh nar geh chuh ri an ndơ̆ kon hăn chuh, njrăng n’gang uĕh lơn săm ji n’hanh lah geh ntưp ji mbra n’gơch lơn nkôp đah ăp kon se mô chuh njrăng n’gang.

Gay mât uănh, săm n’hanh dêr ntưp rêng rlơ̆ na ăp kon se, ta Khoa Nhi Tổng hợp Ngih dak si Đa khoa nkual Tây Nguyên lĕ ndâk njêng du nkual êng an ăp kon se ntưp ji luh mê gŭr. Bah meng nău uănh khlay săm ji an ăp kon se ji ntưp luh mê gŭr, trong kan njrăng ntưp rlơ̆ dơi ngih dak si dŭt n’hâm uănh. Tĭng Ngih dak si Đa khoa nkual Tây Nguyên, ăp nuĭh kon se ji lăp ngih dak si săm luh mê gŭr lĕ  rngôch geh nău rgâl mbăn n’hanh geh tâm ăp nuĭh mô chuh vaccine luh mê gŭr. Ăp kon se lăp ngih dak si tâm nu nău luh mê gŭr rgâl jêng ji klơm soh, rgâl jêng ji trong proch, rtoh luh chăng... Jêh rnôk dơi săm dŭt n’hâm, tât aƀaơ săk soan bah ăp nuĭh kon se ji geh nău uĕh. Tiến sĩ, nai dak si Trần Thị Thúy Minh-Kruanh khoa Nhi tổng hợp Ngih dak si Đa khoa nkual Tây Nguyên an gĭt tay:

Tâm ăp năm dăch aơ mô geh nuĭh kon se ji ntưp luh mê gŭr lăp ngih dak si. Yơn lah, tâm pơh mhe rlău Ngih dak si wơt dơn 4 kon se lăp ngih dak si đah ăp nău ntoh n’hanh rgâl  bah nău ji luh mê gŭr. Dŭt âk ăp kon se ji lăp ngih dak si đah ăp nău ji klơm soh. Aơ lah rnôk geh âk kon se ntưp sởi lăp ngih dak si âk ngăn tâm 5 năm plơ̆ ma aơ.

Ta Việt Nam lah nsum n’hanh n’gor Dak Lak lah êng, yor khuch bah srê COVID-19 tâm năm bah năp n’hanh nău tăch proăt pă an ăp ntil vaccine tâm Bôk nău kan pơk hvi năm 2023 lĕ khuch tât rnoh chuh ăp ntil vaccine an kon se ta lam dak. Âk kon se mô dơi chuh tŏng ăp nglai, di nar lah ngoăy tâm âk nkô̆ nău khlay ƀư âk nău ji tâm ntưp plơ̆ ntoh tay, tâm nĕ geh ji luh mê gŭr. Tĭng rnoh kon se bah dâng 1 năm chuh tŏng ăp vaccine geh 54,9%, rnoh kon se 18 khay chuh vaccine luh mê gŭr-rubela geh 67,8%. 5 khay bôk năm 2024, rnoh kon se tŏng 9 khay chuh luh mê gŭr geh 38%, rnoh kon se 18 khay chuh vaccine luh mê gŭr rubella geh bơi 35%. Thạc sĩ, nai dak si Hoàng Hải Phúc-Giám đốc Ntŭk uănh nđôi kop ji n’gor Dak Lak an gĭt:

Rnôk năm 2023 n’hanh bôk năm 2024 he mô geh tŏng vaccine luh mê gŭr  gay chuh an kon se. Yor nê, he geh ƀah vaccine. Aƀaơ, Viện vệ sinh dịch tễ Trung ương, Viện vệ sinh dịch tễ Tây Nguyên n’hanh ăn’ăp N’gâng kan dak si lĕ geh trong nchrăp chuh ntop tay, chuh vét an kon se ta rnoh năm lăp nti. Aƀaơ N’gâng kan dak si lĕ geh sam ƀŭt dăn đă N’gâng kan Ntĭm nti tâm rgop gay uănh nđôi ăp kon se mô chuh luh mê gŭr kơt ăp vaccine êng an hăn chuh dâl gay đăp mpăn lam hvi vaccine tâm năm tât.

Ta năp nu nău jêr jŏt bah luh mê gŭr, gay njrăng n’gang kop ji, nuĭh ƀon lan an nchrăp ndơ̆ kon tŏng bah 9 khay mô hŏ chuh vaccine luh mê gŭr mô lah bah 18 khay mô hŏ chuh tŏng 2 nglai vaccine tât ngih dak si xă, phường gay chuh vaccine luh mê gŭr. Lah kon se dơi chuh du nglai vaccine sơi rnôk 9-11 khay deh, knŭng geh 80,5% kon se geh dơi chŏl nău ji. Lah kon se dơi chuh ntop nglai vaccine luh mê gŭr tal 2 rnôk 18 khay ri rnoh mât njrăng lah 90-95%. Bah meng nĕ, nuĭh ƀon lan an ƀư tĭng uĕh ăp trong njrăng n’gang ji kơt ƀa ƀơ rao ty n’hanh răk rao săk jăn, răk rao muh, mlông dơ̆, măt ăp nar; N’hŭch mâp đah nuĭh ntưp luh mê gŭr mô lah ntôn ntưp luh mê gŭr; Rnôk geh ăp nău ntoh ntôn ntưp luh mê gŭr (duh, siăk, hoch dak muh, rtoh luh chăng) an tât dâl ngih dak si dăch ngăn gay dơi but uănh, săm ngăch, njrăng rgâl jêng mbăn bah nău ji luh mê gŭr.

Rtoh luh dak lah nau ji geh tâm ntưp, khuch ngăn tât n’hâm soan bah kon se. Nau ji aơ ntưp ndrel ntoh jêng srê lah nơm mô njrăng nâp. Gay kơl an ƀon lan gĭt kloh lơn mpeh nau ƀư nau kan njrăng nau ji, hên geh tâm nchră ma Tiến sĩ, nau dak si Trần Thị Thuý Minh-Kruanh Khoa Nhi tổng hợp, ngih dak si đa khoa nkuăl Tây Nguyên.

PV: Dăn nai dak si mbơh nkô̆ ƀư jêng rtoh mê gur ndrel nau mpơl bah nau ji aơ?

Nai dak si Thuý Minh: Rtoh mê gur lah lah nau ji yor kman rtoh luh (moh khoa học lah Polinosa morbillarum) ƀư. Rnôk geh rtoh luh, kon se geh nau mpơl kơt ji kop duh, khuch tâm trong sŏ n’hâm ƀư kon se geh jêng siăk, luh dak muh, siđeh, du đê̆ nau kon se hôm chăng măt, luh ăch măt, rnôk hăn khám ri saơ chăng tâm mlông ko. Lah ăp kon se knŭng geh rtoh luh dak dơm dam mô geh nau khuch êng ri ăp nau mpơl aơ mra bah ntơm 7-10 nar, kon se mra bah ndrel ơm plŏ tay n’hâm soan jêh nê. Du đê̆ kon se geh rtoh luh dak mra mra geh nau mpơl khuch hô ri nơm ân leo năn tât ngih dak si.

PV: Nau ji rtoh mê gur lơh moh geh nau khuch ân ba kơi, ơ nai dak si?

Nai dak si Thuý Minh: Nau rtoh mê gur lah geh nau khuch tât ri khuch ngăn. Ăp nau mpơl geh nau khuch ngăn nê lah ji tâm rngok lah nơm mô năn săm, ƀư kon se khuch bôk rngok jêh nê. Tâm du đê̆ kon se ji tât klơm soh đŏng yor tâm rnôk kon se geh nau ji rtoh luh dak ri nau ƀư huch dăng châl tâm săk ri ma ăp nau tât rnôk geh nau ji jâk ndrel jêr săm lơn rđil ma ăp kon se huch nau dăng châl ndrel mô geh nau ji. Du đê̆ nŭih kon se ƀư jêng nau khuch tât bôk rngok jêh du đê̆ năm ƀư mô ueh tâm rngok, ngăn lah ăp kon se jêng ji klơm soh hô ƀư mô ueh, ji rngok jâk mra geh kon se khĭt đŏng.

PV: Rnôk kon se geh ji rtoh mê gur, meh mbŏ kon se moh nau gay njrăng mât chăm ân tâm di, ơi nai dak si?

Nai dak si Thuý Minh: Đah ma kon se geh rtoh luh mô geh nau kâp ver sa ôh. Ân kon se sa ân tŏng ăp ntil ndơ sa kah ueh tât n’hâm soan gay ma dăng châl ma nau khuch lah nsum ndrel ma rtoh luh dak lah êng. Đah ăp kon se ji  rtoh luh jâk, me mbŏ ân ƀư tĭng nau ntĭm mbơh bah ăp nai dak si mpeh nau mât chăm săk jăn kŏ kơt lah trong sŏ n’hâm. Đah ma kon se geh rtoh luh dak mra jêng nau khuch ri geh nau ntĭm đă êng bah nai dak si gay ma mât chăm kon se ân tâm di. Ngăn lah, nau ji rtoh luh geh pă ndrel săm tâm ngih dak si ndrel geh nau ntĭm mbơh n’hêl gay kon se năn ndâk săk soan.

PV: Nai dak si moh geh nau nkah đă ma ƀon lan gay ma njrăng rtoh mê gur?

Nai dak si Thuý Minh: Njrăng rtoh luh dak ueh ngăn lah đah vắc xin. Nau kan bôk năp gay ma njrăng ji ân kon se lah ndâk ân kon se geh n’hâm dăng dơi châl ma nau chuh nê lah chuh vắc xin. Aơ lah nau kan tơm tâm nau njrăng rtoh ân kon se. Rnôk kon se geh nau ntôn rtoh luh kơt ji kop dih, siăk, chăng măt, rtoh luh tâm săk ri ân leo kon se tât ngih dak si gay ma năl, pă ndrel năn săm. Mô dơi sa ver hô ir, mô dŏng n’ha si reh si gay ma săm rtoh ƀư rtoh nau dơi hăn săm đah ăp kon se ji rtoh luh jâk kơt dŏng dak si ngêt, chuh, mô nkrum duh ir, dŏng nau kan mô tâm di. Mât chăm kon se rtoh luh ân tĭng nau mbơh đă bah nai dai si tĭng rnôk n’hêl, tă bah nau tât n’hêl gay ma der nau tât khuch hô.

PV: Ơ, lah ueh nai dak si./.