VOV4.M’nông: Ji chôt ndal (nau ji kol mham rngok) lah nkô̆ bôk năp bah nau rven săk ndrel ma khĭt tâm lam ntur neh ndrel ăp nŭih kŏ jêng nau khuch bah nau ji chôt ndal đah âk nau khuch tât n’hâm soan, drăp ndơ ndrel nuih n’hâm. Ndri ma, ăp nŭih ân geh nchrăp ân nơm nau rêh ueh tĭng trong ueh gay ma kơl an nau njrăng rdâng ji chôt ndal, n’huch ăp nau khuch tât.

Bah năp nơh, nau ji chôt ndal ngăn lah mâp tâm bu ranh (ntơm 50-70 năm), vay geh nau ji tâm săk kơt lah hao huyết áp, chrach njŭng, ngăn lah ăp nŭih mô nkân nau ji ueh. Yơn lah, rnôk aơ, nau ji chôt ndal geh nau mra hao âk tâm nŭih mom. Âk ngăn lah kon se mô njrăng ma nau ji aơ, ân lah nơm tŏng n’hâm ndrel knŭng bu têh mơ chôt ndal. Ndti ma, mô đê̆ nŭih mom khĭt mô lah rêh rven rvo săk jăn jêh rnôk chôt ndal. Ndri ma, nŭih bu mom mô dơi thơ tha đah nau ji aơ. Lơn ma thơ tha lơn ma khuch jâk. Nai dak si Chuyên khoa I Phạm Ngọc Liễu-Kruanh Jrâu kan nchrăp nau kan, Ngih dak si Y học Cổ truyền n’gor Dak Lak, mbơh:

‘Nau ji chôt ndal kol mham tâm rngok rnôk aơ geh âk ngăn tâm ăp băl mom, yor lah nau tât khuch tâm săk kơt lah: lay ir, su hât âk ir, ngêt sa mô tâm ban khoa học, dŏng âk ndơ điện tử, kŏ ƀư jêng nau nê đŏng”.

Ntŭk kan dak si lam ntur neh kơp dơn, nau ji chôt ndal lah nkô̆ nau ƀư khĭt nŭih dâk tal 2 tâm lam ntur neh, đah rnoh nklăp 6,5 rkeh nŭih tâm ăp năm, tâm ban ma 6 giây geh du hê nŭih khĭt. Nau ji chôt ndal hôm lah nkô̆ nau lơh jêng nau rven rvo săk tâm lam ntur neh, geh rlau 17 rkeh nŭih ăp năm. Tâm 6 nŭih geh du hê chôt ndal, lah mô geh nau kan njrăng n’gang ân năn.

Ta Việt Nam, tĭng nau tă bah N’gâng kan dak si, ăp năm dak nơm geh nklăp 200 rbăn nŭih ji chôt ndal, nkô̆ ƀư khĭt bôk năp, geh rnoh ntơm 10-20%, âk lơn rđil đah du đê̆ nkô̆ nau khĭt êng êng. Tâm ăp nau ji hôm geh rêh jêh tă chôt ndal ri mra jêng rven săk lah âk ngăn, nklăp 10-13% nŭih rven, bĭch du ntŭk, 12% geh bah du gưl, 25% nŭih ji mra dơi hăn ro. Ji chôt ndal lơh âk nau khuch mpeh prăk săm. Jêh chôt ndal, nŭih ji vay jêr plơ̆ nâm ơm, lơh khuch tât văng sa, dak si, săm ji, ndâk n’hâm soan...

Tâm ăp nar Khoa ndâk săk soan, Ngih dak si Y học cổ truyền n’gor Dak Lak ndơn ndrel să, nklăp 100 tât 150 nŭih ji, tâm nê geh 50 tât 60 nŭih ji chôt ndal. Âk ngăn lah săm dah dak si Tây gi, jêh ri rgop săm ma y học cổ truyền gay ndâk n’hâm soan n’hao nau tam săm.

Ăp nau mpơl saơ ơm ji jêng chôt ndal mô lah rven săk jăn, ƀư mô hôm mpơl saơ ntơm 2-20 mnĭt ndrel bah êng lah nơm mô njrăng mô lah mô hăn khám gay ma geh nau njrăng. Tâm rnăk wa Phạm Thị Huệ, gŭ tâm Phường Thành Công, nkuăl ƀon têh Buôn ma Thuột, n’gor Dak Lak lah du ntoh mhô. Sai wa Huệ hao huyết áp yơn mô gĭt, tât nrôk rven săk, lăp ngih dak si săm. Lap lah geh kơl rêh, ƀư rven n’gul săk ndrel tât ngih dak si Y học cổ truyền gay ma rgum săm. Wa Phạm Thị Huệ, nkoch:

‘Khay 4 năm 2021 sai gâp geh choih tâm tâm leh, ri hăn rek tâm ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên. Jêh du khay bah ji, ri huyết áp hao prêh yơn mô gĭt. Tât khay 5 srê Covid-19 ntoh luh, hăn uănh huyết áp ri prêh hô ngăn, yơn lah srê nuh ri mô dơi hăn ngih dak si. Ri tât du nar, kônh păng dôl ma uănh phim măng la ir mơ hăn bĭch, tât nklăp 4 mông ôi ri săk jêng lêt hêng”.

Tĭng nai dak si khoa nội tim mạch, ngăn lah âk nŭih ji geh nau ji tâm mham tât du mlât dơm, jêh ri tâm 48 mông mô lah âk khay ba kơi mơ jêng ji chôt ndal.

Ăp nŭih ji chôt ndal kŏ geh nau khuch tă bah năp nê, ndri ma njrăng đah nau djăt, uănh n’hâm soan nơm, hăn khám ân năn, săm ân năn, nkân ueh ăp nau khuch lah nau tơm gay ma njrăng ji chôt dal. Ăp nau ji chôt ndal kol mham rngok kŏ geh hao huyết áp, mô ueh tâm mham ndrel ngi, chach njŭng, ji play nuih, su hât âk ir...

Du nau kan nơih ƀư gay ma njrăng ăp nau ji chôt ndal lah njêng nau mơng ăp nar. Ôi lor ma kah ri mô dơi ndâk ndal, ân geh kah rngăl ndrel ma mpât săk jăn, ân kah rngăl ngăn mơ dĭng jur luh sưng. Ân bĭch klơ sưng du mlât ndrel mpât săk jăn, nsŏng jâng, n’gil măt.

Đah ăp nŭih geh nau ji play nuih ri nơm ƀư nau aơ. Măng hăn bĭch ngêt du kchok dak duh. Nau aơ kơl an nơm nơih hăk bĭch nkre n’hoch lơi ndơ khih tâm săk ndrel ƀư ueh trong proch. Dak duh lăp tâm săk mra kơl mham nơih hoch ndrel leo oxy lăp tâm săk. Nkre rnơm trong hoch dak rhal, ăp ndơ ƀơ̆ tâm ntô săk mra dơi ngluh lơi tă bah săk jăn. Êp nê, nơm ân ntĭm nti thể dục ân tâm ban, tâm di đah năm nơm, der su hât, ngêt ndrănh, ƀiêr ndrel ƀư ngêt sa ân tâm di. Ân n’hao ăp ntil ndơ sa âk Vitamin C ndrel ăp ntil dak si njrăng oxy tă bah play ndrel byăp ndrih kơt ăp ntil play màu êr, chăng, ndri, trà xanh.

Chôt ndal (mô lah kol trong mham rngok) lah nkô̆ nău bôk năp bah koet nte n’hanh khĭt, n’hanh ăp nuĭh dơi jêng nuĭh ji bah chôt ndal ƀư, ăp nkô̆ nău jêng tât chôt ndal ? rnôk geh chôt ndal an mkra m’hâm ƀư, n’hanh trong njrăng n’gang chôt ndal m’hâm geh ? Nai dak si Nguyễn Văn Hùng-Khoa Nội tổng quát, Ngih dak si đa khoa nkual Tây Nguyên mbra rblang ăp nău ôp aơ tă bah nău ôp bâh kơi aơ. Jă kônh wa n’hanh lĕ băl mpôl kâp djăt.

- Lor lah, dăn nai dak si an gĭt nu nău mpeh chôt ndal n’hanh ăp nkô̆ nău bôk năp jêng tât chôt ndal mêh ?

Nai dak si Nguyễn Văn Hùng: “Chôt ndal lah yor ndô̆t ndal rai mham rngok mô lah nău kol trong mham rngok. Way lah yor ăp nău ji mpeh nội khoa kơt ơm geh hao huyết áp, chrach njŭng, hao âk ngi mham, rmŏng. Lơn lah ta nuĭh ranh geh nău ji ƀư hao nău chôt ndal, nău rêh blao hăn nsong, đêt mpât n’gơ... Dăch aơ rnoh nuĭh druh ndăm geh chôt ndal nar lơ hao yor nău rêh aƀaơ đêt mpât n’gơ, stress âk, geh hao huyết áp ơm lơn jêng tât hao âk ngi mham. Way nuĭh ji geh ji bôk, chôt ndal ntoh nău nsoet mbung, măt uănh mô ang, du đah tôr mô dơi tăng, nho du đah ty mô lah jâng, ngơi mlo, ngơi jêr, nuĭh ranh way geh prah... klăch nđik đah chôt ndal n’gơch ri dŭt âk kơt tâm ban, knŭng geh ji bôk, way măt, mô saơ nău nho ri nuĭh ji knŭng ji ŏk dơm. Yơn lah, nău chôt ndal ri nău geh pơng mbra nar lơ hao mbrơi mbrơi, ji bôk nar lơ hao, ji hô kơt geh ndơ ntŭn bôk n’hanh jêng tât nău nho lêt”.

- An mkra rnôk geh nuĭh ji chôt ndal m’hâm mêh, ơi nai dak si ?

Nai dak si Nguyễn Văn Hùng: “Way ji chôt ndal ntơm ntoh rnôk nuĭh ji saơ ji bôk, way măt ntoh nău way măt, nuĭh rnăk wâl way ntôn đah ji kăt nđik jêng koch sial mô lah an nuĭh ji ngêt dak cha đah sĭk gay nuĭh ji hao huyết áp yơn nău ƀư aơ mô khlay, geh rnôk ƀư nuĭh ji mbăn lơn. Lah ntôn du hê nuĭh geh chôt ndal an uănh nđôi ji geh kah rngăl đŏng lah mô, lah nuĭh ji mô kah rngăl ma geh nău hoơi ri an nuĭh ji bĭch rkêng du đah mpeh đah kiău gay dêr nmău dak hok lăp tâm klơm; tal 2 lah geh nău khĭt brŭt ri an nuĭh ji bĭch, jêh nĕ kuăl an săm ngăch 115 mô lah ndơ̆ nuĭh ji tât ngih dak si dăch ngăn gay nai dak si mkra ngăch”.

- Nai dak si geh nău ntĭm đă m’hâm ƀư mpeh trong njrăng n’gang chôt ndal đŏng ?

Nai dak si Nguyễn Văn Hùng: “Đah nuĭh têh an mât răm săk, mô luh bah dih rnôk ôi ơm, ƀa ƀơ hăn jâng, ngêt tŏng dak. An săm uĕh ăp nău ji geh ơm kơt hao huyết áp, chrăch njŭng, uănh nđôi ngi mham, dêr sa âk ndơ ngi, an sa sât uĕh an nuĭh ji hao huyết áp.

Chôt ndal mham rngok dŭt âk n’glơi tay nău koet jêng rnôk nuĭh ji sĭt ngih dak si hôm, rlău ma ndơ sa sât, sa âk chất xơ gay dêr nău krăl ăch ri nuĭh ji an mpât n’gơ âk, plăch nuĭh lĕ 2 đah gay dêr nău geh sôt ok. Mông nar uĕh ngăn lah tâm 4 mông bôk năp jêh rnôk ntoh nău ji chôt ndal an ndơ̆ nuĭh ji lăp ngih dak si gay nai dak si mkra ơm, nking n’gang trong mham rngok kơl nuĭh ji dêr ăp nău geh bah chôt ndal, dêr nău rtoh luh mham rngok ơm ngăn”.

-Ơ, dăn lah uĕh nai dak si !

Răk rblang: H'Thi Rya