Tĭng rnoh kơp bah khoa Dinh dưỡng, Ntŭk kan nkân njrăng srê ji n’gor Dak Lak năm 2022, geh 1.580 kon se geh kơp saơ brêt têh, tâm nê geh 786 kon se bu klô, 722 kon se bu ur, brêt têh jâk săk lah 18,3%; brêt têh mô prêh lah 28,3%. Nau brêt têh tâm kon se khuch ngăn ndrel jong đŏng tât nau hao têh bah kon se ngăn lah khuch tât nau rêh ba kơi.

Mon H’K.N tâm xã Ea Uy, nkuăl Krông Pách, geh 9 khay, yơn knŭng jâk 6kg ndrel ma jê̆ ngăn rđil đah năm deh. Mon H’K.N dôl geh săm tâm Khoa Nhi tổng hợp-Ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên. Rnăk vâl mon mbơh, ntơm rnôk geh 3,4 kg, săk rmŏng oi. Yơn ntơm rnôk geh 3 khay, mom ji kop mro ndrel ma khuch tât trong sŏ n’hâm, trong proch ndrel mô ŭch sa, mô hao rmŏng ndrel vay săm tâm ngih dak si. Nai dak si mbơh mon brêt têh, lah mô săm ơm mra khuch tât nau rêh jêh aơ. Yuh H’Cúc Niê, me mon H’K.N mbơh:

 “Kon gâp mô lăng pu toh âk ôh. Geh 3 khay ri păng vay ji kop, mô hao rmŏng, vay duh mro, siăk mro, mô ŭch sa, lơn nar lơn ma rgănh, lơn mô lăp sa. Rnăk hên geh leo kon hăn ngih dak si geh năl lah ji mor dŏ, sôt tâm klơm. Ngêt dak si âk ngăn ma mô bah. Bah năp nê, gâp kŏ leo hăn Sài Gòn khám ri nai dak si mbơh lah păng nkre brêt têh, nkre ji trong proch. Rnôk aơ păng ji kop duh, siăk ri ma hăn săm tâm ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên”.

Tĭng nai dak si Chuyên khoa I Nguyễn Hoàng Linh-Khoa Nhi tổng hợp, Ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên, geh âk nkô̆ ƀư kon se brêt têh, tâm nê 3 nau tơm lah: Kon se geh nau ji sôt khuch kơt lah klơm soh, djroh, rnôk geh nau ji aơ ri kon se mô ŭch lăp sông, mô lưp tâm săk ndrel jur jâk săk, kon se geh nau ji play nuih tă bah ndul me ntơm tă bah nau ji Down, ăp nau ji tâm mlông dŏ, ăp kon se lah deh rnôk dăng, jâk tâm ban rđil ma rnôk bŭn, yơn lah tâm rnôk rong lah sa mô tâm di kơt: kon se sa ơm ir mô lah sa la ir, mô lah rnôk ân sa mô âk ndrel mô tŏng ndơ sa kah tâm rnôk sa geh mô lah ăp khoáng chất khlay ân nau hao têh. Nai dak si Nguyễn Hoàng Linh-Khoa Nhi tổng hợp, Ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên, mbơh:

‘Gay der bêt têh ân kon se, me mbŏ kon se ân nsôih ân kon se pu toh me tâm 6 khay bôk năp, ân kon nơm nti sa tâm di rnôk ndrel tâm di ntrong, ndơ sa âk ntil, ân kon se sa sơh ơm ndrel tŏng 4 ntil ndơ sa kơt: đạm, sĭk, lay, vitamin ndrel khoáng chất. Ntop tay ăp Vitamin ma kon se vay mô tŏng kơt Vitanim A, Vitamin D, ăp khoáng chất, kẽm. Kon se ân geh ngêt dak si klan 6 khay du tŏ. Ăp kon se brêt têh ri ân geh nau mât chăm ueh lơn, mât ân săk păng duh tâm yan puh, mô ân n’hơp hât, mô gŭ êp ntŭk hôl ƀô khih, chuh vắc xin ân tŏng gay ma njrăng ăp nau ji kơt ji klơm soh, djroh. Nau gay nkah lah me mbŏ kon se ân uănh jâk săk ndrel hao prêh bah kon, đê̆ ngăn 3 khay gay ma geh nau năl nau hao têh săk bah kon se ân ơm ngăn”.

Lah kon se brêt têh ma mô geh nau săm ơm ndrel tâm di ri mra khuch. Rnôk nau dăng bah săk kon se mô tŏng ri nơih geh nau ji, ƀư kon se mô lăp sa ndrel mô lăp săk, tă bah nê brêt rgay ndrel mô têh, păng jêng mô ueh. Nau ji vay mâp sôt săk lah nkô̆ nau ƀư jêng brêt têh, lah ntŭk nơih gay kman ƀư jêng nau ji âk lơn. Ntơm rnôk bŭn ân tât rnôk geh 2 năm lah rnôk ueh gay ma hao lay ndrel prêh. Êng nê lah kon se brêt ri păng ƀư mô tŏng chất kơt sắt, kẽm. Nau aơ khuch ngăn tât nau gĭt rbăng (IQ) bah kon se jêh aơ.

 Nau brêt tâm ƀư nau khuch ngăn ma kon se, brêt têh khuch tât nau mbrơi hun hao mpeh săk jăn, bôk rngok, ƀư kon se mô têh, mô nkah blau, ntĭm nti mô ueh. Ndri ma, rnôk saơ kon se mô lăp sa, vay lơi sông, săk rgay mô lah mô prêh lơn ma ăp băl ndrel năm...mô lah ntôn saơ ăp nau mpơl ji, me mbŏ ân leo kon tât ngih dak si gay ma khám ân năn. Bah nê nai dak si mra mbơh kloh nkŏ ƀư brêt têh, tă bah nê geh nau săm ân tâm di.

Gay wât kloh lơn mpeh prêt têh ta kon se, bah kơi aơ lah nkô̆ nău tâm nchră đah Nai dak si CKI Nguyễn Hoàng Linh-Khoa Nhi tổng hợp, Ngih dak si đah khoa nkual Tây Nguyên.

- Ơi nai dak, m’hâm ƀư gay saơ kon se geh brêp têh?

BS CKI, Nguyễn Hoàng Linh:  Kon se brêp têh geh dŭt đêt gĭt saơ, way khan pơng mbra blao sa, mô ngăch prăl lơn nkôp đah ăp kon se êng, ntô pal, guh n’hanh đê̆ đŏng geh nău kơt mbrơi hon sêk, rŭng sŏk âk, mbra pâl rlưn đah săk soan, way saơ kơt tâm rnôk gĭt gŭ, gĭt hăn ri lŏ mô dơi dâk n’hanh mô gĭt hăn. Ăp kon se brêt têh ri jâk săk n’hanh prêh mbra way mô hao na nao tâm 3 khay, way geh kop ji. Yơn lah, gay năl na nê̆ rnoh bah kon se brêt têh ri ăp nuĭh me bơ̆ dơi tĭng tâm bảng uănh ndơ sa tĭng N’gâng kan dak si lam ntŭr neh nĕ lah jâk săk tĭng năm, prêh tĭng năm, jâk săk tĭng prêh. Êng ta kon se bah dâng 5 khay deh ri dơi tĭng tâm jong nhoak ty gay uănh lah nău brêt têh ta kon se.

- Nău săm rnôk kon se geh brêt têh m’hâm ah?

BS CKI, Nguyễn Hoàng Linh: Săm an kon se brêt têh lah dŭt jêr jŏt, yor năm khay săm kơt jŏ jong n’hanh joi nău nsrôih bah me bơ̆, rnôk săm kon se geh brêt têh tĭng tâm phần độ bah rnoh nău ji, lah ăp nuĭh ma kon se brêt têh mbăn mô lah kon se brêt têh ma geh n’ăp ăp nău ji lah kon se geh bih grăy mô lah kon se dôl tâm nu nău rối loạn điện giải, jŭr đường huyết, ri kon se an dơi lăp ngih dak si săm tĭng trong pă 10 gơl. Hôm nău ta rnoh brêt têh đêt n’hanh di găp ri kon se mbra geh du trong ndơ sa ntop tay. Đah kon se bah dâng 6 khay ri dak toh lah ndơ sa khlay bah kon se, dơi pu toh me tĭng nău ŭch n’ăp măng nar. Tâm ăp nău me bơ̆ mô geh dak toh mô lah nuĭh mê̆ geh roh dak toh ri kon se dơi mât rong đah ăp trong tĭng năm deh. Kon se rlău 6 khay deh mbra geh du trong ngêt sa ntop tay, ndơ sa ri âk ntil n’hanh tŏng ăp 4 rmôt ndơ sa đạm, sĭk, lăi, Vitamin n’hanh biăp trau.

- Ơ Lah uĕh Nai dak.

Kêng lôch nkô̆ trăch, he ndrel djăt ăp nău mbơh an uănh gay njrăng n’gang rmanh sôt săk an kon se:

- Njrăng chôt: Mpông kon an geh jâng ndăl, ƀư mpông nking ta bôk n’hanh dŭt ntung rnôk geh kon se bah dâng 6 năm. Ntung an geh nking nâp gay đăp mpăn an kon se mô an lăp mô lah hao. Dŏng gạch mô mbĭr gay lăk jrô ŭm, trong hăn nsong tâm jay, jâng gung.

- Njrăng n’gang ăp ndơ hơr mplônh: Dăp uĕh ăp ndơ hơr mplônh (pêh, nkăp), ăp ndơ sŏng pah kan (kŭk, kău, nhoek..) ta ntŭk yông, tâm trôm rlău đah kon se mô lah ntŭk prăp geh khóa gay mô ƀư sôt an kon se; nkêt ăp trôm mplônh ta pĭt nsưng rnôk jay geh kon se jêt bah dâng 6 năm.

- Njrăng n’gang khih: Đăp mpăn ndơ sông sa, mô an kon se sa ndơ um r’iu. An geh tủ prăp dak si ta ntŭk ka lơ đah kon se bah dâng 6 năm deh. Ăp ndơ khih kơt xăng, pring, dak si tu ndrung, ăp dak si ngonh sranh, dak si puh rao n’hanh xa ƀu pih an tâm ntŭk prăk geh khóa gay kon se mô dơi gĭt.

- Njrăng n’gang dô, điện giật: Rse điện an dơi hăn mŭr tâm trôm mô lah geh ntô nâp, đăp mpăn; ăp công tắc pơk điện, cầu chì, ntŭk nchih điện dơi nglăp bah lơ đah kon se bah dâng 6 năm, geh hộp njrăng n’gang mô lah nd’rŭp kŭp đăp mpăn.

Ntŭk jay ŭnh an êng mô lah geh mpông nking mô lah khóa gay kon se bah dâng 6 năm deh mô pă đah ŭnh năk, bình ga. Mô an kon se bah dâng 6 năm deh tâm hay ŭnh du hê, nsĕt bình dak duh rnôk mô dŏng.

- Njrăng n’gang rmok dak: Đăp mpăn ntu, n’glău n’gâr dak, ntu vôi, sor hoch dak tâm nkual wăr jay an geh n’gar nking kon se tât. Ntu dak, bể dak mô lah ăp ndơ n’gâr dak êng an geh nd’rŭp kŭp đăp mpăn, mô an kon se bah dâng 6 năm deh du hê tâm jay ŭm.