Khih ndơ sa bah kon se vay geh tâm rnôk kon se sa ndơ mô kloh ndrel sa âk ntil ndơ mô tă mâp sa tă bah ngih ŭnh gâm ndơ sa ân âk nŭih mô lah tâm ngih bu tăch ndrel rnăk nơm. Nkô̆ lah yor kman Salmonella (kân ƀư ji thương hàn) ƀư ŭch hok, ji bôk, vay măt, ji kop duh ndrel ndjroh. Ndơ khih rgum Staphylococcus geh tâm dak toh ndrôk, puăch kon djar ê sĭn ƀư vay măt, luh hock, ji bôk, ji ndul. Ndơ khih yor kman Clostridium botulinum tâm puăch ka ƀô ih, ƀư khuch tât rngo ndrel nting, ƀư khĭt kon se. Khih sêt Aflatxin geh tâm grăp tuh neh, tuh nành, hướng dương, điều, mbo, ăp ntil rnih tă bah grăp aơ lĕ r’iu. Ăp ntil kman viêm gan (HAV) ndrel Norwolk tâm ăp ntil ndơ sa byăp rih, ndơ sa n’ik, ăp ntil ndơ kơt lah klo rêh tâm dak ƀŏ. Klan rhên tâm ăp ntil ndơ sa nkra tă bah ka rih, ka gŭch, klo gŭch. Ăp ntil ndơ khuch kơt lah Asen, chì, thuỷ ngân, selenium geh tâm dnơ sa. Dak si hôm e tâm byăp, prăch. Ăp ntil dak si gay ma mât ndơ sa mô ân geh dŏng mô lah dŏng âk ir, rlau nar.

          Nai dak si chuyên khoa II Nguyễn Văn Mỹ-Groi kruanh khoa Nhi tổng hợp, Ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên, mbơh:

          ‘Phung he lơi mĭn nơm sa sĭn, ngêt duh lah mô geh kman lah mô di. Rnôk ma ntơm bah ndơ jê̆ kơt lah kchok dak, ngan sông mô lah ndơ nơm sa ân rlau du mông lah geh kman lăp, rêh, nê lah nau ƀư khih ndơ sa ma ăp me mbŏ mô njrăng”.

          Khih ndơ sa nơih saơ yor păng geh jêh rnôk nơm sa mô lah tă ngêt đê̆ mông mô lah đê̆ nar jêh nê. Nau ntoh ngăn lah ji kop duh, ji ndul, ŭch hok, rnôk hok luh mham, ăch ndjroh âk tŏ. Kon se mâp nau khuch tât trong sŏ n’hâm, roh dak ndrel chât điện giải, khuch play nuih nơih ƀư tât nau khuch ma nkô̆ lah yor kman lơh, mô lah mra khĭt yơh.

          Kơt lah mon T.Đ.M, 8 năm ta Phường Tân Lợi, Nkuăl ƀon têh Buôn Ma Thuột luh hok jŏ ndrel hăn ăch 9 tŏ/nar. Me păng hăn rvăt dak si ân kon ngêt ma mô bah bah. Jêh nê păng leo kon hăn ngih dak si tâm Khoa Nhi tổng hợp, Ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên. Ta aơ mom geh nai dak si năl lah khih ndơ sa ƀư jêng ndjroh. Yuh Nguyễn Thị Phương A nkoch:

          ‘Kon gâp hok hô ngăn, lah ngêt ri luh hok, ngêt đê̆ dak toh mô lah dak kŏ hok đŏng, jêh nê ăch luh dak dơm. Săk păng lêt, rgănh, nhĭm mro, rnăk hên rvê hô ngăn”.

          Đah ăp nŭih khih ndơ sa, nŭih khih dơi bah êng ma mô săm lah mô jâk. Yơn lah, lah mô dơi bah ri nsing tâm nkô̆ ndrel rnoh jâk ndơ sa ma geh ăp nhoat kơl ân luh họk. Lah nŭih khih ndơ sa ân păng luh hok, yor khih ndơ sa geh tâm 6 mông ri ndơ sa hôm tâm khŭng nŭih khih. Lah nŭih ji mô rgănh, ân păng luh leư gay ma ngluh ndơ sa luh. Đah kon se nơm ân păng luh hok ân ueh, mô dơi ƀư khuch mlông ko kon se, ân kon se bĭch dêh, nkêng bôk du đah jêh ri ân kon se luh hok. Mô ân bĭch ta lang, yor ndơ sa lăp tâm muh, tâm klơm soh ndrel khĭt.

          Khih ndơ sa geh đah rnoh jâk, n’gơch êng êng, nsing tâm ndơ sa ndrel n’hâm dăng bah kon se. Lah kon se ji ndul ri gŭ tâm ngih uănh êng, mât chăm ndrel uănh ăch kon se. Lah kon se ji ndul ndrel pŏk ndul, mô luh ăch ri leo tât ngih dak si gay ma khám ndrel săm der nau khuch hô. Mô dơi dah ma dŏng dak si kháng sinh ân kon se luh ăch ndjroh./.

Ngêt sa mô di mông, sa ndơ sa mô đăp mpăn răk rao ƀư kon se geh ji ndŭl yor khih ndơ sa. Gay wât tay mpeh khih ndơ sa ta kon se n’hanh trong njrăng dêr, bah kơi aơ, lah nkô̆ nău tâm nchră đah nai dak si chuyên khoa 2 Nguyễn Văn Mỹ-Groi Kruanh khoa Nhi tổng hợp, Ngih dak si đa khoa nkual Tây Nguyên ƀư kloh lơn mpeh nău aơ.

- Nkô̆ nău ƀư khih ndơ sa ta kon se lah moh ndơ hơi nai dak si?

 Nai dak si Nguyễn Văn Mỹ:  Rnăk geh ntêm rwăt âk ntil ndơ sa kơt poăch, ka, play, ƀănh kĕo... ri nău prăp mbra mô dơi đăp mpăn, tal 2 lah ăp công ty doanh nghiệp tăch n’hanh tâm pă âk ndơ ri nău mâp prăp mô dơi dêr geh nău mâp ƀư khih mô lah he geh sa ndơ sa geh khih bah dih, geh ntưp kaman, hóa chất dak si tu ndrung, ndơ trăm ndơ sông sa. Tal 3 lah kon se way dơi me bơ̆ tĭng kon n’hanh sa âk ndơ sa tâm du tơ̆ nar aơ rlău nar êng aơ lah nkô̆ nău ƀư khih ndơ sa ta kon se lah me bơ̆ mô uănh tât njrăng an kon nơm.

 - Trong gĭt năl rnôk geh khih ndơ m’hâm mêh nai dak? 

 Nai dak si Nguyễn Văn Mỹ:  Rnôk geh khih kon se way ji ndŭl, hok, m’ưm hok. Ji ndŭl n’hanh m’ưm hok lah rlơn êng bah săk gay hok lĕ rngôch ndơ ƀâ̆, ntưp kaman, ndơ khih luh bah dih săk. Yơn lah, rnoh đêt ri mbra mô geh hok âk ir ri geh nău rgâl êng. Nu nău tay lah kon se duh tâm nău ntưp khih mbăn mô lah dak si mô lah hoá chất khuch tât thần kinh trung ương. Nău tal 4 lah ji ndŭl djroh, lah nău way mâp khih ndơ sông sa. Đah âk rnoh êng êng, geh ji ndŭl djroh roh dak n’hanh mô roh dak. Lah nuĭh ji roh dak ri jêng tât kra ta yoi, brĭng mpiăt, ji hir dak, mbăn lơn geh djuôr play nuih. N’hanh n’glêh dŭt lah kon se ŏk rah, blao sa. Yơn lah âk nău khih ta rnoh đêt, du đêt nuĭh mbăn kơt roh dak, kra ta yoi âk, nduh măt, jâng ty nđik, kon se hoơi, ji bôk, way măt, r’ah soan, mô uĕh điện giải mô lah bih grăy lah he mô gĭt năl mbra khuch tât săk soan kon se.

- Kon se geh ji ndŭl djroh ri moh rnôk kon se mư ngêt sa tay nâm ơm?

 Nai dak si Nguyễn Văn Mỹ:  Tĭng nău ji, tĭng rnoh khih, tĭng nău ji, mô geh kon se tâm ban. Ăp me bơ̆ an uănh njrăng kon se lvang bôk năp geh khih way hok dŭt âk, khih dŭt âk n’hanh saơ blao sa jêng an kon se sa mbrơi n’hanh đêt. Nău roh dak geh khih mbăn ri an kon se rlu rlău đêt an kon se sa âk. Kon se geh khih đêt ri đêt nar an kon se sa nâm ơm, lơ ơm lơ uĕh. N’hanh ndơ sa jêh geh ji ndŭl djroh dŭt lah khlay, an pă sa âk tơ̆, ntop dak điện giải n’hanh ntop tay vi chất dinh dưỡng.

- Gay njrăng n’gang khih ndơ sa ta kon se ăp me bơ̆ n’hanh nuĭh mât rong kon se an moh ndơ ƀư hơi nai dak si?

 Nai dak si Nguyễn Văn Mỹ: Njrăng n’gang khih ndơ sa ta kon se geh 2 nău, bôk năp lah ndơ lĕ sa, tal 2 lah m’hâm ƀư gay săk kon se ngăch dăng. Bah nĕ ndơ sa an rih, geh tu tơm. An rwăt ta ăp công ty, ntŭk tăch geh ntô lĭr dơi uănh năl đăp mpăn kloh uĕh ndơ sa, lơn lah poăch, ka, biăp ăp ntil. Yơn tĭng ndơ sa ma geh trong mât prăp ta nđik êng êng kơt poăch, ka, tăp kik, play, biăp bum... n’hanh lĕ rngôch ăp ntil ndơ sa mpô mpa he an êng tĭng gưl prăp. Rao kloh klâm tâm ni lông lor rnôk an tâm tu nđik gay n’hŭch geh kaman ƀư kop ji. N’hanh jêh nĕ tay lah nkret gâm ndơ sa, rao kloh lor rnôk nkret gâm ndơ sa bah poăch ka biăp bum tât glah, n’hoi, pêh, rnơl poăch, bồn rao ty... Tĭng tâm nău way gâm rđŏk duh sĭn. Kŭp ndơ sa gay n’hŭch măch rhoăi, ngonh đe. N’hanh ndơ sa uĕh an kon se n’hanh nkret gâm sa dâl tâm du nar, mô an tât nar bah kơi, dêr nău gâm tay. N’hanh nău khlay bôk năp lah an deh kon ngăch dăng, lah an uănh bŭn ntreo. Nuĭh mê̆ bŭn an dơi bŭn uănh tĭng khay gay săm du đêt nău ji dơi geh, uănh tât nău uôn ván, ntop tay sắt tâm ăp khay n’glêh dŭt gay deh kon ngăch dăng, têh ndăm, hun hao uĕh ngăn săk soan. An kon se pu toh me lĕ rngôch tâm 6 khay bôk năp. Aơ lah nău dŭt khlay yor dak toh me ndơ kah uĕh ngăn mô geh ndơ dơi rdơn. Nău jêh nĕ tay lah chuh pơk hvi an kon se, kon se rlu rlău, pâl rlưn tâm di.

- Lah uĕh nai dak!