Trôk nar rgâl  bah puh- tât wai đah nău rgâl âk mpeh rnoh duh, nđik, mƀŭt n'hâm… jêng dơh an ăp ntil kaman ntoh luh ntưp rêng, lơn lah ăp ntil nău ji geh tât trong n'hôr n'hâm. Jêng nuĭh ƀon lan ân njrăng uănh khlay tât ăp trong njrăng n'gang, lơn lah ăp nuĭh ơm geh nău ji tâm săk, bu ranh n'hanh kon se.

Tĭng ăp nuĭh rnâng kan dak si, khay puh - wai, trôk nar duh nđik rgâl mbro, lơn lah tâm lĭn lơ duh nđik đah nar n'hanh măng hô ƀư kon nuĭh, lơn lah ăp nuĭh geh n'hâm suan djôr ranh, bu ur kon se,…mô năn bên di mbra dơh geh ntưp nău ji. Măt êng, trôk nar tâm khay dja dŭt dơh an kaman ntoh luh n'hanh ntưp rêng, lơn ma ƀư geh ma nău ntưp ji hô, lơn lah đah ăp nău ji kop siăk, ji trong n'hôr n'hâm, môr klơm soh....

Yuh Nguyễn Thị Thu H. ta nkuâl Krông Năng, n'gor Dak Lak dôl mât chăm kon lah mon Đào Nguyễn Bảo A. (6 khay deh) geh môr klơm soh ta khoa Nhi tổng hợp, Nhih dak si nkual Tây Nguyên. Yuh H. an gĭt bơi 2 khay aơ, trôk nar ntơm rgâl, bri srŏ nđik ri  kon yuh lăp nhih dak si mbro. Yuh Nguyễn Thị Thu H. lah:

Mhe aơ nơh gâp geh lăp nhih dak si lăp săm an kon ta nhih dak si êng yơn săm 1 pơh saơ mon nău oi, sĭt jay 3 nar ri kon kop lêt, hok, nkre đah ji ndŭl, kop duh hô, rgănh jêng rnăk an kon lăp nhih dak si nkual Tây Nguyên kơl săm ndal. Gâp saơ nău ji dja, lah gŭ ta jay kon se kop duh, n'hôr ngăch he mô gĭt trong săm ri mbra dŭt klach rvê. Nău ji khuch dŭt âk tât n'hâm suan bah kon se, ƀư săk păng djôr ngăn, hŏ hŭch rlău 1 kg ntơm bah rnôk ntưp nău ji.

Du hê geh ntưp ji trong n'hôr n'hâm êng ƀa ƀă lah mon Lê Bảo C. (4 năm deh) gŭ ta nkuâl Buôn Đôn, n'gor Dak Lak. Yuh Nguyễn Thảo V., me oh bê an gĭt ăp năm kơt nê đŏng, djăt ma khay sial puh tât lah oh bê ji môr klơm soh, geh rơh ân tât lăp nhih dak si bar pe tơ̆ tă bah nău ji dja. Nău dja ƀư yuh saơ dŭt rvê yor nău ji môr klơm soh dơh plơ̆ ntưp tay âk tơ̆ n'hanh dŭt klach rvê. Yuh V nkoch:

Tă bah ji môr klơm soh âk, săm ma kháng sinh âk jêng suan dăng chŏl bah oh bê djôr ngăn. Oh bê dơh ntưp ji kop nđik n'hanh nău ji trong proch…. Yor kon se hŏ tă geh ntưp nău ji dja âk tơ̆ jêng gâp gĭt nău klach rvê, lah mô leo hăn săm ngăch ri mbra geh djôr n'hâm. Geh rơh oh bê ji dŭt hô ân tât n'hôr ma máy.

Ăp nău mpơl bah ji trong n'hôr n'hâm ta kon se dŭt âk ntil. Nău way, kon se ntơm mpơl đah  ăp nău ji kơt siăk, hor muh, ăl muh, lôch nê n'hôr ngăch, jru lơn lah saơ ƀong nuih nduh hô rnôk rhôp n'hôr n'hâm, săk ntô brâp. Lơn âk nău ji bah êng lôch 8 - 10 nar, yơn geh du đêt nuĭh mô dơi săm tâm di mbra khuch tât trong n'hôr n'hâm ta nâm ƀư môr klơm soh, môr khai dơ̆. Jru lơn mbra ƀư jêng môr ntô rngok, môr mham leh, nđik play nuih....kon se mbra jêng khĭt lêt, kruăt suan mô dơn nê mbra jêng tât khĭt. Nău ji bah kon se ntơm bah ji đêt tât dŭt jru ngăch, jêng nău uănh năl, tâm pă ntil, ntrŏng săm ngăch lah dŭt khlay.

Ăp nău ji trong n'hôr n'hâm ma kon se way mâp tâm khay ji kăt lah: môr rmlông ko, môr khai dơ̆, môr trôm muh, môr tôr ta n'gul, môr amidan, môr VA, môr trong n'hâm, môr klơm soh....Môr trong n'hôr n'hâm bah lơ nê lah an jŏ mbra jêng tât ji trong n'hôr n'hâm bah dâng n'hanh rnôk nê, nău ji mbra jêng jru lơn, mbra jêng djôr n'hâm ân jêng tât n'hôr máy.

Nkoch mpeh nkô̆ nău dja, bác sĩ H’El Êban, Groi kruanh Khoa Hồi sức Cấp kon se -  oh bê mhe deh Nhih dak si nkual Tây Nguyên, an gĭt:  

Tâm khay sial puh srŏ nđik kơt aơ, rnoh kon se geh ji trong n'hôr n'hâm dŭt âk, lơn lah kon se geh môr klơm soh jru, mbra ƀư jêng djôr n'hâm n'hanh n'hôr máy. Lah saơ kon se geh mpơl ji, me bơ̆ ân njŭn hăn tât nhih dak si lơn ma ơm lơn ma uĕh gay săm, nău way tâm 1, 2 nar bôk năp, kon se geh n'hak dơm yơn lôch nê nuĭh ji mbra jêng siăk, lhăt n'hâm n'hanh jêr n'hôr. Me bơ̆ njrăng rnôk saơ play nuih bah kon se tâm râp ngăch ri nê lah ngoăy tâm  ăp nău mpơl môr trong n'hôr n'hâm jru, n'hôr ngăch, nduh ƀong nuih ri ân njŭn hăn tât nhih dak si dĭl.

Bah meng nău geh âk kon se geh ji môr trong n'hôr n'hâm, pah kan njrăng, n'gang ăp nău ji ntưp rêng kơt ji luh mham rih, ji jâng ti mbung ta rnôk dja mâp âk jêr jŏt đŏng tă bah rgâl trôk nar, nuĭh ƀon lan rsong hăn âk tâm rnôk Tết … ăp nuĭh rnâng kan dak si năl lah, tâm let năp tay, nô nău nuh srê hôm rŭ hôch âk geh ma nău tât nuh srê krit nji, ăp nău ji mhe ntoh n'hanh geh ma nău klach rvê lam ntŭr neh geh ma nău lăp tâm dak he, ăp nău ji ntưp rêng tâm dak mbra năl geh rnoh nuĭh ntưp hao âk....

Kon se jêt trong chŏl nău kop ji n’hanh soan chŏl rdâng mô hŏ dăng jêng dŭt dơh ntưp nău ji rnôk trôk nar rgâl. Nău an săm ji âk tơ̆ mbra khuch têh tât nău hun hao săk jăn, bôk rngok bah kon se bah năp. Gay mbơh tay nău wât kơt trong njrăng dêr ăp nău ji way mâp ta kon se tâm yan puh wai an ăp nuĭh me bơ̆, rmôt nchih nkô̆ way nkoch lĕ geh rơh tâm nchră đah nai dak si chuyên khoa 2 Nguyễn Văn Mỹ, Groi trưởng khoa Nhi tổng hợp-Ngih dak si đa khoa nkual Tây Nguyên.

- Dăn nai dak si an gĭt yan puh wai-kon se way ntưp ăp nău ji mêh? Ăp nău ji aơ khuch tât săk soan bah kon se mhâm mêh?

Nai dak si Nguyễn Văn Mỹ: Aơ lah rnôk rgâl yan ma kon se ntưp âk ngăn nău ji, ntoh lư geh du đêt nău ji way mâp lah ăp nău ntưp kaman trong n’hâm hao ngăch kơt muh, mlông dơ̆, mlông ko, ryông klơm soh. Tal 2 lah nău ji mpeh trong proch tâm rnôk nĕ ntoh hao nău ji jâng ty mbung. Tal 3 lah kop srê duh luh mham rih. Tal 4 lah ăp nău ji ta ntô săk kơt chiăt ok, viêm đa nang... Kop ji lah nsum khuch dŭt têh tât săk soan bah kon se, rnoh khuch bah đêt tât mbăn. Ntĭt nsa đah ăp nău ji trong n’hâm hao ngăch, bah siăk, duh, chăt muh, yơn lah mô geh trong săm di kon se mbra rgâl lvang mbăn, djuôr n’hâm n’hanh geh khĭt nuĭh lah mô dơi nchroh n’hanh săm ngăch. Mô lah kơt ji jâng ty mbung, bôl âk ta rnoh đêt yơn kop ji geh đŏng du đêt rgâl êng kơt môr rngok, ji play nuih mô lah môr klơm soh, lah mô chroh n’hanh săm ngăch geh nău khĭt âk. Ji duh luh mham rih kơt nĕ đŏng, âk lah n’gơch yơn hôm e geh du đêt nău mbơh njrăng kơt duh hô, nuĭh rgănh, ji ndŭl... geh roh dak âk, lah mô săm ngăch mbra jêng tât luh mham rih mbăn, hŭch săk, rchoăl mham n’hanh rnoh khĭt dŭt âk.

- Dăn nai dak si an gĭt ndơ lơh yan puh wai kon se dơh ntưp ăp nău ji, ngăn lah ăp nău ji mpeh trong n’hâm mêh?

Nai dak si Nguyễn Văn Mỹ: Yan puh wai lah yan nđik, sial, ji kăt lơn lah ta măng n’hanh ôi ơm. Aơ lah lah yan dơh an kaman, vi khuẩn hun hao. Aơ lah nău an pơng rêh jŏ lơn, hun hao ngăch lơn. Tal 2, kaman dŭt ngăch đah trong nsôr bah kon se. Bah meng nĕ, tal 3 kon se lah ăp nuĭh mô hŏ hun hao lĕ rngôch, soan njrăng rdâng, chŏl nău ji mô hŏ tam kơt nuĭh têh jêng geh ntưp ji dŭt âk. Yan puh wai, sial nđik ƀư mô uĕh trong n’hâm bah kon se, dơh bih môr, ƀư uĕh trong luh dak tâm săk nsơ̆ lơn, ƀư khuch tât trong mât njrăng trong n’hâm bah kon se. Kon se mbra dŭt đêt dơi chŏl tay kaman jêng geh ntưp ji n’hanh jêng mbăn dŭt âk, lơn lah ntoh trong n’hâm.

- Dăn nai dak si an gĭt rnôk kon se geh kop ta jay an njrăng moh nău n’hanh rnôk ŭch ndơ̆ kon kon se lăp ngih dak si mêh?

Nai dak si Nguyễn Văn Mỹ: Nău mât uănh kon se kop ta jay lah nău dŭt khlay. Ntoh nău ji bôk năp way mâp ta kon se âk ngăn lah duh. Rnôk kon se duh rlău 38,5 độ lah he ntơm an kon se ngêt dak si bah duh, ngêt tĭng rnoh, ƀah bah 4 tât 6 mông du tơ̆. Yơn lah, đah ăp mon geh săk khĭt brŭt, brêp têh, ji mbăn ri dơi an kon se ngêt ơm lơn du đêt. Đah nău jŭt nđik an kon se, way rlău 38,5 độ he jŭt săk hô ngăn, lơn lah ta păk ngoăk, kuang, nko, bôk kleng. Yơn lah đah ăp kon se duh bah dâng 38,5 độ he dơi jut yơn mô kâp hô duh saơ bah săk gay ƀư n’hŭch hun hao bah kaman, virus. Uĕh ngăn rnôk kon se duh 2 nar an ndơ̆ lăp ngih dak si. Rnôk kon se kop, kon se geh hok. Aơ lah nău ntoh bah dŭt âk kop ji, geh nău ji trong n’hâm, trong proch. Yơn lah, hok âk ma kon se lêt rgănh, mbăn ri aơ lah nău mbăn, n’hanh an uănh mô rwăt êng dak si n’gang hok yor mô lap ƀư kon se mbăn lơn. Nău ntoh tay lah kon se mbra siăk. Siăk lah nău lơn bah săk gay luh lĕ rngôch ăp nău khih, dak tâm ryôk klơm soh, phế nang, aơ lah rlơn mât njrăng êng uĕh an kon se. Yơn lah, đah ăp kon se bah dâng 6 khay, kon se geh hiăn ri n’hŭch dŏng dak si n’hak. Rlău ma nĕ, kon se geh ji ndŭl djroh an njrăng nău ntop dak an kon se, an kon se sa n’hanh ngêt tŏng dak.

Nău kop ji geh nău klach bah pơng, geh nu nău ndal n’hanh rgâl bah pơng, Ntĭt nsa, đah nău ji trong n’hâm, rnôk kon se ta rnoh đêt, rnôk kon se geh nău rgâl mbăn kơt duh hô na nao 3 nar, nuĭh ji nsôr ngăch, dăng, nsôr ndal, rhoăt ntang ntơ̆, ngêt sa mô âk lơ, hok âk tơ̆, lêt rgănh, brâp săk ri an njŭn lăp ngih dak si ngăch, bôl ji mhe knŭng du nar, 2 nar mô lah 3 nar. Tâm ban ŭch geh du đêt nău ji dơi uănh nđôi, săm ta jay, yơn lah nuĭh ji geh ngoăy tâm âk nău mbăn ri he an ndơ̆ kon se tât ngih dak si êp ngăn, ơm ngăn gay uănh năl n’hanh săm, n’hŭch đêt ngăn ăp nău rgâl mbăn dơi geh.

- Gay njrăng dêrr ăp nău ji yan puh wwai an kon se, nai dak si geh nău đă đah ăp nuĭh me bơ̆?

Nai dak si Nguyễn Văn Mỹ: Tâm njrăng n’gang ji an kon se geh 2 nău. Bôk năp lah njrăng n’gang ji nsum an lĕ rngôch ăp nău ji. Bôk năp an mât uănh bŭn. Nuĭh me bŭn an dơi but uănh ăp rơh gay săm du đêt nău ji dơi geh, uănh tât nău uôns vans, ntop tay săts tâm ăp khay dŭt narr bŭn gay deh ăp kon se ngăch dăng, hun hao uĕh ngăn dơi geh. An kon se pu toh me lĕ rngôch tâm 6 khay bôk năp. Aơ lah nău dŭt khlay yor dak toh me lah tu tơm ndơ kah uĕh ngăn mô geh ndơ rdơn. Jêh 6 khay, an oh bê sa jăch tĭng trong ƀư bah đêt tât âk, tŏng ăp ndơ sa bah rnih tât lăi, đạm, uănh tât sinh tố n’hanh khoáng chất, uănh tât sắt, Vitamin C, kẽm, biăp play. Nkre chuh dak si pơk hvi an kon se. Aơ lah trong ƀư chŏl nău ji an kon se đah ăp nău ji kơt sởi, hiăn, ho gà... Mât rong an kon se uĕh ngăn tâm yan puh wai. Uănh an mât răm săk kon se ta ăp nkual ntô săk kơt măt, ty, jâng, ntang ntâh. N’hŭch an kon se luh bah dih rnôk bri nđik, rnôk hăn luh an mât răm ty, jâng, măt, muh, wăn bok put mbung an kon se. Nău ŭm rao an kon se tâm yan puh wai khlay đŏng, he mô kâp ŭm rao ăp nar an kon se n’hanh dơi 2, 3 nar ŭm du tơ̆, knŭng jut răm đah dak duh, mông ŭm mô rlău 10 mnĭt gay dêr sroh nđik. Uănh tât ndơ sa kah tâm yan puh wai an kon se, lơn lah dak ngêt, răk kloh ndơ sa n’hanh đăp mpăn mât njrăng ntŭk ntô gŭ rêh an kon se. Ăp me bơ̆ njrăng, mô dơi hăn rwăt êng dak si an kon se ngêt.

Dăn lah uĕh nai dak si !

Mai Lê; Đình Thi/Nuĭh rblang: Điểu Thân n'hanh Y'Sưng