Tâm n’gor Dak Lak, kơp ntơm bôk năm tât bôk khay 10 hŏ kơp dơn geh rlau 3000 nŭih ji rtoh trong mham, tâm nê geh 50 nŭih ji rtoh trong mham jâk, 4 nŭih khĭt. Rnoh nŭih ji hô ntơm bôk khay 8. Bơi tât 1000 nŭih ji geh kơp dơn tâm khay 9 mhe rlau. Tâm ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên, ntơm bôk năm tât rnôk aơ, khoa Truyền nhiễm ndơn ndrel săm rlau 500 nŭih, tâm nê âk nŭih hăn khám tâm ntŭk mô tam, săm đê̆ nar mô bah mơ hăn ngih dak si. Rnôk aơ nau ji jâk jru hôm. Nŭih ji N.T,T , gŭ tâm Phường Tân Lợi, nkuăl ƀon têh Buôn Ma Thuột, n’gor Dak Lak lah du ntoh mhô. Rnôk tâm ngih, nô N.T.T geh nau ji kop duh, ji lam săk, ri ma păng hăn khám êp ngih. Jêh ƀư xét nghiệm, nô T geh năl lah ji kop siêu vi ndrel ân dak si ngêt 3 nar. Ngêt dak si 2 nar, nô T saơ nau ji ma bah lŏ lơn ma jâk ri ma hăn Ngih dak si Đa khoa Nkual ƀon têh Buôn Ma Thuột. Ta aơ, huýet áp huch ngăch ndrel geh năl lah ji rtoh trong mham ri ntrơn ngih dak si ba lơ. Ta ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên, nô geh năl ji rtoh trong mham nar tal 6, jêh nê bu ngăch săm năn. Rnơm geh nai dak si năn săm nô T hŏ lap bah rlau nau khuch. Nô N.T.T nkoch:

“Aơ lah rơh bôk năp gâp geh nau ji rtoh trong mham. Păng mô ueh ngăn, lêt rgănh, mô geh kơt nau ji êng ôh, ƀư săk rgănh hô, jâk hô ngăn. Lah mô nănm săm ri mra tât nau khuch, roh n’hâm soan đŏng ndrel nơm mra khĭt mô năn saơ. Ndti ma, rnôk nơm saơ lêt rgănh ri nơm hăn khám ơm, săm ơm gay ma geh săm ân bah, lah hăn la ir ri nơm ƀư khuch săk nơm ndrel khuch băl mpôl. Lah hăn la n’hâm soan nơm păng khuch, roh nklăp 80-90% n’hâm soan”.

Du hê nŭih ji êng đŏng lah nô N.C.Đ (gŭ tâm nkuăl Đức Cơ, n’gor Gia Lai), rnôk saơ săk rgănh, ndrel ji kop duh mro, nô Đ hĭ hăn khám tâm nkuăl gay ma năl ndrel geh nalư lah ji rtoh trong mham. Nô Đ rvăt êng dak si ngêt êng tâm ngih, ma nau ji mô bah, lơn jâk. Rnăk vâl leo hăn ngih dak si nkuăl Đức Cơ ndrel jêh nê geh leo tât ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên. Ta aơ, păng geh năl ji rtoh trong mham nar tal 4, luh mham tâm ndul ndrel 2 jâng, khuch klơm. Ur nô N.C.Đ mbơh:

Nar bah năp nơh gâp kŏ tă geh ntưp ji rtoh trong mham du tŏ yơn lah mô saơ jâk ôh, gâp săm êng tâm ngih đê̆ nar păng bah. Yơn tât rnôk sai gâp ji ri hô ngăn. Gâp mô gĭt ôh lah nau ji rtoh trong mham khuch hô kơt nê. Kơt nau geh ji bah sai gâp, gâp đă ăp nŭih lah ji kop ri hăn nkre tât ngih dak si săm ơm, lơi ân ji jâk ôh. Sai gâp mhe ji 2 nar dơm hăn khám ma bu mbơh lah jâk hôm, ăp nŭih lah saơ ji kop duh ri hăn ngih dak si gay ma xét nghiệm ndrel uănh săm lơn ơm lơn ueh”.

Nau ji rtoh trong mham lah nau ntưp, păng jêng srê Dengue lơh. Nau ji aơ ntưp hô yor măp kăp tă bah nŭih ji jêh ri ntưp ma bu êng jêng nau ji. Tât rnôk aơ, nau ji rtoh trong mham ê geh vắc xin njrăng ji ndrel ê geh dak si săm bah. Nai ji rtoh trong mham geh tâm kon se ndrel bu têh. Rnôk geh nau ji, bu mra geh nau mpơl kơt: Ji kop duh mro, rtoh luh tâm săk, ji tâm săk, luh mham (mbung, hăn ăch luh mham). Lah mô geh năl ơm ndrel săm ơm nơh jâk, mra luh mham hô, huch huyết áp ndak ndrel khĭt. Nia dak si Phạm Hồng Lâm, Kruanh Khoa Truyền nhiễm ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên, mbơh:

‘Rnôk aơ, nau nŭih ji rtoh trong mham dôl ma hao âk, ngăn lah rnoh nŭih lăp săm ngih dak si âk, ăp nar tâm khoa tâm ntưp Ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên ndơn rlau 20 nŭih lăp săm. Âk ngăn lah lăp săm la ir, lăp săm tâm rnôk nkah mbơh ndrel geh nau ji rtoh trong mham’.

 Kŏ tĭng nai dak si Phạm Hồng Lâm, nau kan nŭih ji rtoh trong mham lăp săm la ir thơ tha, mô tŏng nau gĭt mô đê̆ nŭih lăp săm ngih dak si mô dơi geh rnơm, khuch tât nau năn, nau săm tih. Nau aơ khuch yor ngêt dak si, ngêt sa mô tâm di mra ƀư nau ji lơn ma jâk. Ndri ma, rnôk geh nau mpơl nau ji ri nŭih ji ân tât ngih dak si geh nau tam, kŏ mô dơi rvăt êng dak si ngêt êng tâm ngih.

Tĭng nau nchră mbơh bah Ntŭk kan nkân njrăng srê ji n’gor Dak Lak, nau tât bah ji rtoh trong mham hôm khuch, rnoh nŭih ji lơn ma âk. Ndri ma, ntŭk kan dak si nkah ƀon lan ƀư ân rjăp, n’hao nau njrăng rdâng măch, kơt: Nkhĭt măch, mô ân măch kăp, nkhĭt bu bi tăp măch đah nau rep ân kloh, răk ngih vâl ndrel ntŭk nti êp nơm, mô ân dak khăt, nkŭp lơi ndrŭp dâng dak, m’ơk ka tâm ăp ntŭk tăm tơm si geh dak, rgum lĕ ăp ndơ ndŏk dâng dak, mô ân măch deh tăp...Rnôk geh nau mpơl nau ji rtoh trong mham, kơt: Ji kop duh mro, rtoh luh tâm săk, ji tâm săk, luh mham sê, hăn ăch luh mham...ri ân hăn ngăn tât ngih dak si gay ma khám, năl ndrel ma săm ơm, tâm di nau ntĭm bah nai dak si./.

Ăp nău an njrăng rnôk kop ji luh rtoh mham rih nu nău mbăn Aƀaơ, rnoh nuĭh kop ji luh rtoh mham rih dôl na nao hao. Tâm rnôk nĕ, kop ji mô geh vaccine njrăng n’gang kơt mô geh dak si săm tam. Gay nuĭh ƀon lan wât kloh mpeh nău ji aơ kơt ăp nău njrăng gay n’hŭch geh nău mbăn, rmôt nchih nău nkô̆ trăch lĕ geh rơh tâm nchră đah nai dak si Phạm Hồng Lâm-Kruanh khoa Truyền nhiễm Ngih dak si Đa Khoa nkual Tây Nguyên. Jă kônh wa kâp gŭ djăt.

- Dăn nai dak si an gĭt kop ji luh rtoh mham rih m’hâm nău klach mêh ?

- Nai dak si Lâm: Luh rtoh mham rih lah kop ji kaman n’hanh lah ntưp ji ma mô dơi nchroh di, săm ngăch mbra jêng tât ăp nău khuch dŭt mbăn kơt hao duh ndal, jŭr huyết áp, luh rtoh mham rih mbăn mô lah djuôr lam săk. Nău nuĭh ji ntưp ji lăp ngih dak si mbrơi dơh jêng tât ăp nău khuch bah lơ n’hanh ăp nău khuch nĕ mô dơi mkra ngăch mbra ƀư nuĭh ji jêng khĭt nuĭh.

- Aƀaơ hôm e mô đêt nuĭh ntưp luh rtoh mham rih săm êng ta jay, ntop êng dak, nău ƀư aơ mbra ƀư khuch moh ndơ mêh nai dak si?

- Nai dak si Lâm: Luh rtoh mham rih geh 3 rmôt lah luh rtoh mham rih Dengue, luh rtoh mham rih Dengue mbơh lor n’hanh luh rtoh mham rih Dengue mbăn. Rnôk ntưp luh rtoh mham rih, tâm 100 nuĭh ji ri mbra geh nklăp 30 nuĭh ji an uănh nđôi lăp ngih dak si, hôm ƀa ƀă nklăp 70 nuĭh ji ntưp luh rtoh mham rih mbra dơi uănh nđôi, săm ta jay mô lah ăp ngih dak si bah dâng n’hanh njrăng ăp nuĭh ji geh tâm rmôt săm ta jay lah rmôt mô dơi ntop kơk, knŭng chuh ntop dak đah ăp nuĭh ji geh nău mbơh njrăng mô lah hao duh ndal luh rtoh mham rih. Nău mĭn bah nuĭh ƀon lan rnôk ntưp luh rtoh mham rih way săm ta jay, du đêt ngih dak si ƀư êng mô gĭt kloh mpeh nău ji luh rtoh mham rih n’hanh đah nău đă bah nuĭh ji lĕ ƀư chuh ntop dak. Aơ lah nău ƀư tih nău ntrŭnh n’hanh nău ntĭm bah n’gâng kan dak si. Rnôk chuh ntop dak, lah nuĭh ji rgâl mbăn, hao duh ndal luh rtoh mham rih, rnôk aơ ăp nai dak si gưl bah lơ mbra dŭt jêr mĭn kơp rnoh dak ntop an nuĭh ji, chuh mô di trong săm bah N’gâng kan dak si mbra ƀư rnoh klach an nuĭh ji hao.

- Nai dak si geh nău ntĭm đŏng đah nuĭh ƀon lan gay n’hŭch nău n’glơi rnôk ntưp kop luh rtoh mham rih ?

- Nai dak si Lâm: Luh rtoh mham rih lah kop ji yor kaman n’hanh mô geh dak si săm, kop ji dơi jêng tât hao ndal lam săk ƀư klach tât nău rêh nuĭh ntưp. Ta năp nu nău srê dôl geh jêr jŏt kơt aƀaơ, ntĭm đă tât lĕ rngôch nuĭh ƀon lan rnôk geh duh an tât ngih dak si gay hăn but uănh rjăp, bôl nău nai dak si mbra ntĭm an lăp ngih dak si săm mô lah sĭt săm ta jay. Lơn lah, an njrăng, ăp nuĭh rêh ngai ngih dak si, rêh du hê tâm rnôk nuĭh rnăk wâl mô dơi uănh nđôi mô lah ăp nuĭh kon se jêt, nuĭh ranh rlău 60 năm deh n’hanh ăp nuĭh geh ji ơm jŏ, bu ur bŭn, nuĭh lăi... lah geh duh đă hăn ngih dak si. Dôl rngot lah aƀaơ tâm khoa geh du đêt nuĭh ji yor mô gĭt nău aơ jêng nuĭh ji lăp ngih dak si mbrơi, ăp nuĭh an lăp ngih dak si nuĭh ji lŏ mô lăp ngih dak si ƀư an trong kan săm luh rtoh mham rih lơ jêr jŏt. Yor nê, du tơ̆ tay, nuĭh ƀon lan an njrăng rnôk geh ntoh duh an tât dâl ngih dak si.

Dăn lah uĕh nai dak!