Djuôr play leh lah lvang n’glêh dŭt bah nuĭh ji. Nuĭh ji leh lah du nău ji mbăn, nău ji lvang bôk năp way jêr gĭt, jêr saơ, ƀư mbrơi tâm nău gĭt wât n’hanh săm jêng ji waơ ta lvang mbrơi, ƀư nău săm jêr tam, năm rêh geh rhoăt đêt. Geh 3 nkô̆ nău dŭt âk ƀư ji leh jêr bah, nĕ lah ji chrach njŭng, huyết áp hao n’hanh nău ji cầu thận.

Tĭng rnoh kơp, ta Việt Nam, rnoh nuĭh djuôr leh lvang n’glêh dŭt an nchoăt leh nhân tạo nklăp 800.000 nuĭh. Aƀaơ prăk săm an nuĭh ji djuôr leh jêr bah hao tât 14 rkeh prăk/khay, mô hŏ kơp ăp prăk nuĭh ji trok êng. Aƀaơ, trih mham n’hanh ndôp leh lah 2 trong mkra dŭt âk săm ji leh lvang n’glêh dŭt. Tâm nĕ, âk ngăn lah trih mham.

Ntưp ji chrach njŭng rgâl jêng ji leh lĕ rlău 7 năm aơ, na nao 3 tơ̆/pơh, wa H.Đ.S (gŭ ta nkuăl Cư M’gar, n’gor Dak Lak) nhŭp ndeh buýt hăn Ngih dak si Đa khoa nkual Tây Nguyên gay dơi trih mham. Tĭng wa H.Đ.S, rnôk ntưp ji chrach njŭng, yor rvê an săk soan bah nơm jêng tăng ăp nuĭh lah knŭng ntŭk geh tăch dak si săm bah lah wă rwăt sĭt ngêt. Geh tơ̆ tăng lah geh nai dak siu ta Đà Nẵng tăch dak si săm bah ji, wa nchăm rwăt sĭt ngêt geh 7 nklâm ri geh djuôr leh. Jêh rnôk djuôr leh, săk soan bah wa hŭch ngăch, ngo măt, mô dơi pah kan.

 “Gâp geh djuôr leh tât aƀaơ lĕ 7 năm, săk soan hŭch lơn 50 tât 70%, măt ngo, mô dơi ƀư du ntil ndơ, sĭt jay knŭng sa jêh nĕ pâl. Nar trih mham bah gâp 1 pơh 3 tơ̆ tâm nar 1, nar 3, nar prăm. Gâp lĕ hăn trih 7 năm. Lah rơh he rlu mô hăn trih mham mbra saơ jêr nsuôr, n’hŭch sa, n’hŭch ngêt an dơi oi. Ntlơi 1 tơ̆ lah ntlơi 2 tơ̆ lah mô dơi ntlơi, tâm nuĭh ji ŏk, chiăt, mô dơi nsôr jêng ăp rơh gâp hăn trih mham na nao”.

Rnôk ntưp ji leh, âk nuĭh ji mô bah klach, rvê n’hanh joi ăp trong gay săm bah. Yơn lah, yor săm tih trong bah nău ngêt ăp ntil dak si tâm nkoch, mô trih mham ngăch mô đêt nuĭh ji geh tâm nău “Prăk roh, săk ji”. Nău nuĭh ji S.N.N (gŭ ta nkuăl Ea Kar, n’gor Dak Lak) lah du nău lư. Ntưp ji rlău 10 năm, bah năp đaơ, rnôk mhe ntưp ji, wa joi ăp trong săm gay mpŏng bah. Tă ntŭk geh tăch dak si bah ji leh lah wa rwăt sĭt ngêt. Yơn lah, hoăch âk prăk n’hanh soan yơn săk soan bah wa nar lơ hŭch, leh lơ mô dăng an hăn ngih dak si săm ndal n’hanh nchoăt leh nhân tạo. Nuĭh ji S.N.N nkoch:

 “Gâp lĕ hăn săm âk ntŭk yơn ji mô bah, ntŭk tăng mô lah gâp hăn săm yơn ji mô dơi lĕ n’hanh an nchoăt leh, hoach âk prăk. Rnôk bôk năp mô mĭn gâp geh leh, rnôk hăn ngih dak si lĕ ta lvang n’glêh dŭt. Rnôk saơ, yor rnăk wâl mô ŭch nchoăt leh gay mĭn m’hâm ƀư an uĕh ri săm an bah oi yơn hăn âk ngăn mô geh ntŭk săm bah, n’glêh dŭt an nchoăt thận. Rnôk bah năp gâp rmŏng ngăn, rlău 70 -80 ký yơn yor ji leh hôm rlău 55 ký”.

Aƀaơ, ta n’gor Dak lak geh nklăp rlău 400 nuiĭh ji dôl ncoăt leh nhân tạo. Yor nu nău ji dŭt âk, rnoh măy nchoăt leh đêt, mô tŏng gay tâm di nău ŭch bah nuĭh jwêng jêng mô đêt nuĭh ji hăn gưl bah lơ. Rnoh nuĭh ji ntưp djuôre leh nchoăt leh nhân tao dôl nar lơ hao ngăch, geh nklăp 10% tâm rnoh nuĭh ƀon lan.

Ji leh jêr bah hun hao ngăch, mô geh nău ji, ji way jêng tât âk nău rgâl ƀư hŭch năm rêh, lơn lah đah 3 nuĭh geh âk lah nuĭh geh chrach njŭng, hao huyết áp n’hanh nuĭh geh nău ji ơm rnăk wâl geh nuĭh ji. Ăp nuĭh aơ an dơi uănh năl mham ăp năm n’hanh nsrôih săm ơm gay mô an rgâl ji tât leh. Nău saơ n’hanh săm ơm mbra kơl ƀư mbrơi nău hun hao bah ji, âk nuĭh ji dơi jông rêh tâm âk năm. Nău khlay lah an nchroh ơm, săm lơ ơm mbra kơl nking n’gang nău khuch leh.

Hôi play leh lah nau ji dŭt klach, khuch ngăn tât n’hâm soan ndrel nau rêh bah nŭih geh nau ji. Nau ôp bah kơl aơ đah nai dak si CKI Hoàng Thị Thuỷ Tiên-Khoa ndâk n’hâm soan-njrăng khih Ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên mra rgop nau kơl an kônh wa gĭt tât nau ji aơ kŏ kơt lah nau mât chăm n’hâm soan ân nŭih geh nau ji.

 PV: Ê lor, dăn nai dak si mbơh nau tam bah play leh, ndrel rnôk geh nau khuch tât play leh, lah nŭih geh nau ji mô geh trih mham mro mra mhâm nau khuch tât?

Nai dak si Thuỷ Tiên: Play leh lah ntil nau tam ân ngluh lĕ ndơ khih, ăp ntil ndơ geh sa tâm săk lôch jêh nê ân luh bah dih, ƀư ntrơn rgâl tâm ban Axit bazơ, ntrơn ƀư ân nâp huyết áp. Êng nê play leh hôm geh nau njêng mham, geh nau dơi ƀư ueh tâm ntrong nting, ri ma rnôk geh nau ji jâk păng mra geh pă jêng 5 rnôk. Ntơm rơh 1 tât rơh 4 nŭih ji mra geh săm nội khoa gay ma mât dak si ndrel nau ngêt sa ân tâm di. Hôm tât dăch dŭt lah rnôk jâk ngăn bah nau ji ri nŭih ji ân geh săm ntrơn rgâl play leh. Lah mô geh săm ntrơn rgâl play leh ri nŭih ji mra geh âk nau tât ji kơt lêt rgănh, mô lăp sông, mô lăp sa, m’ưm hok, luh hok. Lah jâk lơn, nŭih ji mra geh k’hăk, khĭt yơh, mô ueh trong pă ndơ sa, mô ueh play nuih, môr tâm klơm soh, mô ueh tâm trong sŏ n’hâm, jêng geh nau ji jâk”.

PV: Ơi nai dak si, nŭih ji tâm play leh moh vay geh nau mâp khuch, ndrel ăp nŭih geh nau ji moh nau ƀư gay ma bah ăp nau khuch aơ?

Nai dak si Thủy Tiên: “Rnôk nchuăt thận, nŭih ji mra geh ăp nau ji kơt: jur huyết áp, jur trong mham, ji bôk, kruăt jâng, luh hok, ji kop duh. Gay ăp nau tât aơ bah bah ji aơ mbơm oi, ri nŭih ji ân n’huch nau jâk săk hô ir bah ăp rnôk hăn nchuăt play leh. Ngăn lah, du nar nŭih ji mô dơi hao rlau du kg đah ăp nau n’huch oi ngêt dak, n’huch oi rnoh boh sa ăp nar gay ma mât rnoh huyết áp đăp mpăn. Ngăn lah, đah 2 nar nŭih ji mô dơi nchuăt thận ri n’huch rnoh kali sa lăp. Nŭih ji ân geh nchuăt thận tâm di mông, tâm di tŏng, der nsŭng, der sa tâm rnôk trih mham”.

PV: Nŭih dôl geh nchuăt thận tĭng ăp rơh ma nchlơi nau nchuăt thận ri mra mâp moh nau khuch ơi nai dak si?

Nai dak si Thủy Tiên: Nŭih ji dôl geh nchuăt thận ma mô hôm nchuăt tay ri mra geh mâp âk nau khuch kơt: Nŭih ji mra geh âk ir dịch, jâk ri nŭih ji mra geh môr tâm klơm soh, hôi trong sŏ n’hâm, kali mham, ƀư khuch ngăn tât trong nchuăt play nuih, mra ƀư nsrŭng play nuih. Nŭih ji mra mâp ăp nau ji êng êng đŏng kơt lah khĭt yơh, kn’hăk, luh mham ndrel ăp nau ji êng êng khuch ngăn tât nau rêh lah nŭih ji nchlơi lơi nau nchuăt thận”.

 PV: Nai dak si moh geh nau nkah mpeh nŭih ji nchuăt thận?

Nai dak si Thủy Tiên: “Mpeh nau ngêt sa, nŭih ji ân geh mât đăp mpăn ndơ ngêt sa, tŏng ăp ntil ndơ sa kah gay ma ntop tay nau dăng n’hâm lĕ roh rnôk nchuăt thận. Ân geh n’huch lơi ngêt dak, n’huch nau lay săk, ân geh n’huch nau sa oh. Tâm rnôk ngêt sa bah nơm, mô sa rlau 5 gam boh du nar. Lah 2 nar mô geh nchuăt thận ri ân geh săch ndơ sa mô geh âk kali, ndrel ân geh ngêt dak si huyết áp ân tŏng tĭng nau đă bah nai dak si. Êng nê nŭih ji ân geh blau nau mât chăm n’hâm soan bah trong mham gay ma nchuăt play leh kơt lah n’huch nau chuh trong mham, mô dơi veh huyết áp đah ăp trong mham, tâm ty nơm nchuăt play leh, nkre ân geh răk ân kloh, der dâm bôk klơ tih, der yơk, mbăk jâk tâm ty gay ma đăp mpăn trong mham geh nchuăt ân ueh”.

          PV: Ơ, lah ueh ma nai dak si.