Nsŭn dak mham tâm play nuih hôm ntơ lah kol mham lah nau ƀư play nuih mô tŏng mham rong mô lah khuch trong mham rong play nuih geh kol yor mham krâl. Lah mham hoch mô tŏng ndâk ngăch, nau krâl mham ndal mra khuch ngăn tât play nuih ndrel khĭt nŭih. Ndri ma, nau ndal săm, ngăn lah tâm 6 mông bôk năp, rnôk ma geh ân lah tam ngăn, rnôk nau ji mhe ntoh geh nau khlay ngăn, mra kơl nŭih ji rlet nau khuch.

          Krâl mham play nuih lah nkô̆ nau bôk năp ƀư khĭt tâm ăp nŭih geh nau ji play nuih. Tĭng nau kơp bah N’gâng kan dak si, ăp năm tâm dak nơm geh klăp 70 rbăn nŭih khĭt yor krâl mham tâm play nuih. Âk ngăn nŭih khĭt lah yor mô năn lăp tâm ngih dak si.

          Tâm khoa Cứu cứu ndrel kơl săm play nuih, Ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên, du năm geh nklăp 400 nŭih ji tât săm. Rnoh nŭih ji tâm nau ngăn mra âk lơn yor ri ma ăp nŭih khĭt mô năn leo săm. Tâm nê, geh nklăp 25% nŭih tât ngih dak si năn yor rnôk geh săm tam ndrel geh kơl geh nau dơi, mô geh lơi nau khuch jâk. Bol ma lah nau ji khuch hô, rnoh nŭih khĭt âk yơn rnoh nŭih geh saơ ndrel geh săm ơm rnơm nau njrăng nau ji tâm play nuih mô aka, knŭng geh bơi tât 1000 nŭih/năm. Tĭng ăp nai dak si chuyên khoa, n’hao nau njrăng rdâng nau ji play nuih ơm ndrel geh leo ngih dak si ndrel njrăng rdâng nau krâl mham play nuih, ngăn lah nau kan ân n’huch lơi nau tât ngih dak si lah ir rnôk geh nau krâl mham tâm play nuih.

          Nŭih ji P.T.N tâm xã Phú Lộc, nkuăl Krông Năng, n’gor Dak Lak lah ngoai tâm âk nŭih ji rdâng đah nau khuch jâk ngăn yor krâl mham yor tât ngih dak si la ir. Wa N geh krâl mham bôk năp tâm năm 2016, plŏ ji tay jêh nê du năm, păng geh nai dak si kơl rêh, geh stent kơl tâm trong mham 2 đah, yơn lah nau khuch jêh tă geh mâp ma krâl mham ri âk ngăn. Tâm 3 năm êp aơ, wa N hăn tât ngih dak si 3 tŏ yor nau khuch tât play nuih, play nuih mô mpât, kol mham jâng ndrel koh lơi jâng đah chiău. Ntơm bah nê tât rnôk aơ, wa rêh nsing tâm nau mât chăm bah rnăk vâl, nkra vay lăp ngih dak si săm tâm rnôk lêt rgănh, jêr sŏ n’hâm, luh dak rhal, chôt khĭt ndal. Wa T.V.N, sai wa P.T.N mbơh:

          “Bah năp nơh păng geh krâl trong mham ri leo săm mbơi oi đŏng, tât năm 2020 geh plŏ ji tay, ji koh lơi du đah jâng, tât năm 2021 lăp săm tâm ngih dak si ân sŏ n’hâm ma máy, ntôn lah sĭt hôm ma dơi rêh tay. Ntơm bah nê tât rnôk aơ hăn gâp du tŏ, xét nghiệm trong mham, ndơn dak si...ntơm rnôk ur gâp geh nau ji, rnăk hên mâp âk nau jêr ngăn, bol ma ngih dak kơl an 100% bảo hiểm y tế, yơn nau hăn ro, ngêt sa kŏ roh hoach đŏng”.

          Du hê nŭih êng đŏng lah C.T.M (74 năm) tâm xãEa Ktur, nkuăl Cư Kuin, n’gor Dak Lak. Bah rnôk aơ 2 năm, wa M geh krâl mham. Yơn lah, yor saơ ndrel leo ngih dak si la ri ma knŭng dơi mât nau rêh, hôm n’hâm soan ri khuch. Rnôk aơ ji play nuih, hao huyết áp, hăn ngih dak si mro lah soă ji ntang ntơh, mô tŏng n’hâm ndrel hăn khám ăp khay gay ma ân nai dak si uănh, săm. Wa C.T. M nkoch:

          “Năm 2021, gâp ji ntang ntơh hô, luh dak rhar, gâp hăn rvăt dak si ngêt ma mô bah, lơn nar lơn ji jâk, jêh âk nar ri kon gâp leo ngih dak si Thiện Hạnh săm bu lah gâp geh nau ji jâk ri ma hăn tât ngih dak si Nkuăl Tây Nguyên. Lăp săm tâm ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên nai dak si leo tât jrâu săm ndrel mbơh lah gâp geh krâl mham jâk ngăn, nglăp ân gâp du stent, jêh nê mbơm ơi ri ân sĭt ngih. Jêh nê du năm gâp geh ji plŏ tay ngih dak si nkuăl Tây Nguyên săm ndrel lŏ nglăp tay du stent đŏng”.

          Tĭng nai dak si Lê Thành Tâm, ƀư kan Khoa cấp cứu kơl săm play nuih, ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên, đah nŭih ji krâl mham, khlay ngăn lah tât ngih dak si ân năn, tâm rnôk 6h kơp ntơm rnôk ji, rnôk aơ y học ntơ lah “mông mah”. Lah nơm geh săm năn ri dơi rêh ndrel mô geh nau khuch yor krâl mham ƀư. Nai dak si lê Thành Tâm nkah:

          “Tâm nau ji krâl mham lah geh săm tâm mông mah tâm nâm 3h geh nau ji ri mô lăng geh nau ji lơi ba kơi kơt lah ji play nuih mô lah ji tât bluh trong play nuih, van play nuih. ĂP nŭih ji tât săm tâm rnôk hŏ rlau 6h mô lah 12h, bol ma săm dơi năn kŏ geh nau ji khuch ba kơi, âk nŭih jêng chah trong play nuih ndrel khĭt hêng”.

          Nai dak si Lê Thành Tâm nkah nau uănh n’ôi ăp nau khuch bah n’hâm soan lah nau ueh, ngăn lah đah ăp nŭih ji geh nau ji chrach njŭng, hao huyết áp, mô lah rmeh ir nau jâk săk, lay ir...Lah saơ ăp nau mpơl bah krâl mham kơt lah ji ntang ntơh, jêr sŏ n’hâm, luh dak rhal, chôt ndal...ân geh leo ngăch tât ngih dak si, der rlau ir mông săm gay ma bah khĭt ndrel ăp nau ji jâk lơi ba kơi./.

Ji sâl mham play nuih lah nkô̆  jêng khĭt ndal đah ăp nuĭh ji play nuih. Gay njrăng n’gang bah ir geh nău khĭt yot n’hanh ăp nău jêng ji jru tă bah ji sâl mham play nuih an tay, bah kơi aơ lah nkô̆ tâm ôp tay đah bác sĩ Lê Thành Tâm, mâp uănh khoa Cấp cứu can thiệp tim mạch, Nhih dak si nkual Tây Nguyên.

- Hơi bác sĩ ! Moh nkô̆ jêng nău ji sâl mham play nuih mêh?

 Bác sĩ Tâm ơh: “Geh âk nkô̆ jêng nău ji sâl mham play nuih ngăn, nkô̆ bôk năp lah ăp nkrăng krêp prih tâm sre suan mham wăr play nuih n’hanh geh nău hao kât mham âk. Geh ăp nău jêng tât bah si mhât, hao njŭng mham, tă bah ji chrach njŭng, hao duh mham, nău tâm rkhul lipit mham, ngi mham ƀư jêng ăp nkrăng krêp tâm trong rse mham wăr play nuih, săk ranh n’hanh ăp nău ji êng ƀa ƀă geh tât”.

- Nău ji mhâm geh nău mpơl n’hanh moh ndơ jêng geh ma nău jêng tât nău ji sâl mham play nuih mêh hơi wa?

BS Tâm ơh: Nău way ăp nău mpơl way mâp bah nău ji sâl mham play nuih ji tol tang ntơh, ji bah nting ntang ntơh hao tât ko, mbra ji tol luh tât bah kơi bŭt jŏ tât 30 mnĭt lah mô dŏng dak si nitrat mô bah. Yơn lah geh nklăp ¼ nuĭh mô geh nău năl ji ma dơn geh năl ji rgănh, lhăt n’hâm way mâp ta bu ranh, nuĭh ji chrach njŭng, bu ur bŭn dơm…

Ăp nuĭh geh ma nău ji lah ăp nuĭh geh trong gŭ rêh du ntŭk, đêt dâk hăn, nuĭh n’glên lay, bu ranh, nuĭh ơm geh nău ji lah hao duh mham, ji chrach njŭng, ngi mham, lơn lah ăp nuĭh way su mhât âk. Aƀaơ nău ji dôl geh trong rƀŏng âk ta mom ndăm, geh tât du đêt nău ji kơt nău ji Kawasaki, sôt tât trong rse mham ƀư jêng nău ji sâl mham play nuih, hôm rnoh nuĭh ji dâk têh ndăm 40 năm deh geh nău ji sâl mham play nuih lơn  âk nkô̆ tă bah su mhât lăn âk ir.

-Hơi bác sĩ ! Nău kơl săm bôk năp đah nău ji dja geh nău khlay đŏng n’hanh mhâm kơl săm lor mêh?

BS Tâm trả ơh: “Đah nuĭh ji khĭt yơh, khĭt lêt ri ân kơl ngăch lor mpet play nuih n’hanh phôl n’hâm ta mbung, lah saơ nuih n’hâm sĭt tay ri njŭn ngăch nhih dak si kơl săm dĭl. Đah ăp nuĭh hôm kah rngăl ri ân njŭn hăn tât nhih dak si ngăch dĭl, yor đah nău ji sâl mham play nuih, trong săm bôk năp lah ân mbluh soih trong rse mham wăr play nuih dơi ƀư dơi ta ntŭk rgum săm ji play nuih dơm, ân njŭn lăp nhih dak si gay kơl săm ngăch nkô̆ nău nội khoa sĭt tay n’hâm suan, ntop kơl n’hôr, lôch nê lah mbluh soih tay trong rse mham wăr play nuih gay ăl ri mơ mpŏng kơl rêh tay nuĭh ji âk lơn”.

-Bác sĩ moh geh nău nkah an nuĭh ƀon lan mpeh njrăng n’gang nău ji sâl mham play nuih mêh?

BS Tâm ơh: Đah ăp nuĭh geh ma nău mpơl ji âk kơt: bu ranh, nuĭh su mhât ri ân ât lĕ ăp ntil ndơ jêng geh ma nău ji, ân rgâl trong gŭ rêh. Ăp nuĭh nê rnôk mpơl geh nău ji sâl mham play nuih, lhăt n’hâm, ji ol ntang ntơh ân hăn but săm gay dơi mbơh nti na nê̆ lơn. Ăp nuĭh dôl săm ji hao duh mham, ji chrach njŭng ri ân săm kân bah nău ji uĕh ri mbra hŭch bah geh ma nău nău ji sâl mham play nuih. Ân dâk hăn, thể dục thể thao tâm di. Mpeh ndơ sa, ân der sa ăp khŭng klơm puăch, ăp ndơ sa geh âk cholesterol ân sa đêt, tê̆ đêt boh n’hanh sa âk biăp.

Đah ăp nuĭh ji, ân rgâl trong gŭ rêh, tập thể dục mbro, hŭch njing lah saơ n’glên lay, mô su mhât, mô dơi sa tăng boh, lơi ir ngêt ndrănh, bia, dak njŭng, sa đêt puăch ngi, mô sa ăp ndơ sa ngăch, ndơ sa tâl hôp, ndơ kiăng wâr ma ngi. Ân sa âk play, bum biăp, ăp ntil găr, geh ka mô lah puăch djăr rgâl an puăch sŭr, puăch ndrôk. Der bah rvê stress, pâl nđaih, nuĭh ji ân ngêt dak si n’hanh way plơ̆ but săm tay mbro. Đah ăp nuĭh ji lôch geh ăl trong mham play nuih ân ngêt dak si chrai mham, dak si njrăng bah rtuăl mham du năm, lah mô geh ndơ jêng luh mham âk. Ân nkre nsrôih săm nkre ăp ntil nău ji kơt hao duh mham, ji chrach njŭng, ndâr ngi mham.

Dăn lah uĕh bác sĩ

-Ji luh mham rih lah nău  ji ntưp rêng ndal bah nuĭh tât nuĭh ma ntŭk têl măch rvoanh kăp. Nău ji way ntoh tâm khay mih, geh ntưp rêng ngăch n’hanh klach rvê yor mô hŏ geh dak si săm tam n’hanh vaccine njrăng n’gang nău ji.

-Mpơl nău ji bah ji luh mham rih lah kop duh ndal n’hanh nkre đah jŏ bah mbro ji bôk dŭt hô, ji  r’ah lam săk, ji wănh ta bar ntu măt, geh ăp mănh gŭr mham luh bah lơ ntô mô lah luh mham muh, luh mham ta jâng săk. Lah mô dơi geh but n’hanh săm ngăch nuĭh ji mbra jêng khĭt.  

-Gay njrăng n’gang ji luh mham rih ăp nuĭh ƀon lan ân tĭng ƀư jăp ăp trong lơh kơt bah kơi aơ:

-Nsrôih nkhĭt măch n’hanh der bah măch kăp

-Lơh jăng ntŭk deh tăp măch ma trong rlơt nkŭp ăp ndơ đâng dak.

-Rdêl jĭr ăp ndơ đâng dak mô an măch deh tăp

-Jut kloh uĕh mbro nhih jay mpông mpêr

-Der an dak ngâr

-Rnôk geh nău mpơl ji luh mham rih ân hăn tât ntŭk kan dak si but, săm ngăch.