Mon V.H.T (12 năm, gŭ ta Phường Khánh Xuân, nkuăl ƀon têh Buôn Ma Thuột, n’gor Dak Lak) geh nau ji rtoh trong mham 7 nar, tât rnôk aơ n’hâm soan bah oi, yơn păng hôm klavch ngăn. Tĭng nau nkoch bah mon, rnôk gŭ tâm ngih păng saơ ji kăt, ji bôk, ji kop duh hô. Rnôk nê me păng ntôn lah păng mô geh ji jâk, ri ma ân ngêt dak si. Tât nar tal 4 mô bah, rgănh lơn ri ma leo khám ndrel xét nghiệm năl lah ji rtoh trong mham. Ăp nai dak si đă rnăk vâl leo lăp ngih dak si yor păng lay, ji kop jŏ, khuch. Mon V.H.T nkoch:

‘Tâm ngih ri săm ma dak si saơ săk ji kăt, ji bôk, vay măt, ji kop duh, lêt săk. Jêh 4 nar mô bah, rgănh ri ma rnăk leo ân hăn xét nghiệm mham bah dih ri bu mbơh lah lăp tâm ngih dak si ndal gay ma săm. Ntơm bah nar lăp săm tâm ngih dak si tât rnôk aơ 3 nar ri gâp saơ bah oi. Gâp saơ nau ji aơ klach ngăn, ngăn lah đah ăp nŭih lay kơt gâp ri ma lah saơ nơm ji kop duh hô ri lăp tâm ngih dak si săm ân ơm”.

          Du hê êng đŏng lah rnăk yuh P.T.T (tâm xã Hoà Thuận, nkuăl ƀon têh Buôn Ma Thuột, n’gor Dak Lak). Kon păng 10 năm, sakư lay ir ri ma yuh njrăng ngăn tât n’hâm soan kon. Rnơm mro joi gĭt nau njrăng ân kon se lay ndrel nau ji rtoh trong mham ri ma nrôk saơ kon nơm ji, yuh leo kon hăn ngih dak si săm. Rnơm ri ma kon păng geh bu njrăng, leo trong săm tâm di ndrel ngăch bah. Yuh P.T.T nkoch:

‘Bôk năp tâm ngih ri păng hăn ri mbơh lah ji kăl lah gâp gĭt păng geh nau ji hôm. Măng ri mbơh lah ji kop, ji bôk. Bah nar ba kơi ri ân păng gŭ tâm ngih gay ma uănh, tât nar ba kơi ri leo tât ngih dak si khám ndrel geh năl lah ji rtoh tỏng mham. Saơ klach yor tâm ntŭk hên geh nŭih ji rtoh trong mham ndrel geh nŭih lĕ khĭt đŏng ri ma rnôk saơ kon nơm geh nau ji rtoh trong mham ri gâp leo ngih dak si săm mô ân tâm ngih. Gâp gĭt lah kon se lay ri khuch ngăn tât n’hâm soan ri ma ân kon hăn ngih dak si ơm gay ma đăp mpăn n’hâm soan ân păng”.

          Nau ji rtoh trong mham ntơm ji kop tâm nar tal 3 ri ma aka nŭih ji ndrel me mbŏ mô njrăng yor ntôn lan bah ji jkop lah bah ji. Yơn lah, ntơm 3-7 nar mơ nau ji jâk. Rnôk aơ, kman Dengue ƀư huch nau dăng bah săk, ƀư jêng ăp nau kơt: Luh mham tâm ntô, luh mham muh...Ndri ma, ntơm nar tal 3-7 lah nar khuch ngăn. Ndri mô êng knŭng ma kon se lay, kon se geh nau ji ơm, ma bu rêh rnôk geh nau ji rtoh trong mham tâm rnôk aơ kŏ ƀư luh mham. Nơih năl ngăn lah luh hok, ji ndul, mô luh chrach, rvê tâm bôk, lêt tâm săk...Ăp nau aơ ân leo ngih dak si săm ơm. Saơ ơm nau ji ndrel gĭt kloh ăp nau tât rnôk nau ji aơ mra kơl an năl ơm, săm tâm di ndrel năn, gay kơl nŭih. Nai dai si CHII Nguyễn Văn Mỹ, Groi Kruanh khoa nhi Tổng hợp, ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên, mbơh:

‘Rnôk aơ ji rtoh trong mham ê geh dak si săm tam, ngăn lah săm nau tât, ntop dak ơm ma trong ngêt. Nau aơ ƀư âk ngăn me mbŏ kon se ndăn yor ntôn lah nau ji ăp mô geh dak si săm bah ma knŭng ân ngêt dak ri ma bu thơ tha ndrel vay ntop dak ân kon. Yơn lah, ji rtoh luh mham păng tât âk rnôk ri ma kon se dơm dam ri njrăng 1, 2 nar bôk năp rnôk geh nau ji kop duh mra dơi ngêt dak si bah duh, ngêt âk dak, jut săk ndrel mô dơi chuh ntop dak tâm săk. Knŭng ân chuh lăp dak tâm săk mô geh nau ntĭm mbơh lah mô tâm di. Yơn lah, geh âk ngăn me mbŏ rvê, đă nai dak si chuh dak si ân kon. Aơ lah du nau tih. Nkre ma ăp nai dak si kŏ ndri đŏng, nar 1 nar 2 geh nau ji mô dơi chuh ntop dak ma ân geh ngêt dak, uănh lah nau ueh ngăn, mô dơi ndăn dak si chuh lăp săm tâm ăp nar bôk năp yor nau ji rtoh trong mham lah luh dak mô di lah mô tŏng dak”.

          Nau ji rtoh trong mham geh nau khuch kơt ăp nau ji êng kơt: Ji jâng ty mbung, ji kop duh, ji kop siêu vi, rtoh luh dak...Rnôk kon se tă geh nau ji rtoh luh ri nau ntưp ji tay geh đŏng. Ndri ma me mbŏ ân njrăng. Rnôk ji kop, ji bôk, ŭch hok, djroh jâng ty n’ik, luh mham...ri ân leo kon tât ngih dak si săm năn, ngăn lah kon se lay ndrel geh nau ji ơm tâm săk. Me mbŏ mô dơi rvăt êng dak si, chuh êng dak si tâm ngih gay ma der nau khuch tât ma kon se./.

Kop duh luh mham rih lah nău ji tâm ntưp klach aƀaơ mô hŏ geh dak si săm tam lơn n’hanh mô geh vaccine njrăng n’gang kop srê. Gay kơl ăp me bơ̆ wât kloh lơn mpeh nău ji duh rtoh luh mhâm rih kơt njrắng đah ăp rmôt kon se geh rnôk ntưp âk kop srê, rmôt nchih nău nkô̆ trăch lĕ geh rơh tâm nchră đagh nai dak si CKII Nguyễn Văn Mỹ-Groi kruanh khoa nhi Tổng hợp Ngih dak si Đa khoa nkual Tây Nguyên.

-Dăn nai dak si an gĭt ăp nuĭh kon se rnôk ntưp duh rtoh luh mham rih dơh geh mbăn tay, geh nău rgâl ji âk đŏng ?

          Nai dak si Mỹ: Duh rtoh luh mham rih geh bah 3-7 nar, dŭt âk nuĭh ji mbra bah ji bah kơi 7 nar. Kơt nĕ, tâm du đêt nuĭh ji bôl nuĭh ji mô geh nău ji mô geh nău ji ơm hôm e geh nu nău mbăn tâm nar 3, 4, 5 đah nău mbơh njrăng, hao ndal n’hanh mô nchroh, săm ngăch khĭt nuĭh dŭt âk. Rlơ̆ tay, ta ăp nuĭh ji geh ji ơm kơt nuĭh ji brêt têh, lah ăp ntil hŭch chŏl nău ji n’hanh kơt nău ji nkre hăn mbăn. Tal 2 lah ăp nuĭh ji rmŏng, lăi dôl geh trong hao, lơn lah ăp nkual ƀonb têh têh. Khuch bah rmŏng lah ndơ̆ âk nu nău mbăn rnôk ntưp duh rtoh luh mham rih. Đah kon se rmŏng rnôk ntưp ji mbra săm dŭt ŏk r’ah lơn, nchroh săm jêr jŏt lơn. Aơ lah nuĭh geh âk nău rgâl, âk nău klach. Bah meng nĕ, hôm du đêt nuĭh ji geh mbăn rnôk ntưp luh mham rih kơt nuĭh ji rtoh luh mham rih ta nău geh ji khung, proch. Rnôk kon se geh ji ơm trong proch, geh ntoh ji luh mham rih dŭt âk, lah ntưp rtoh luh mham rih mbra ƀư hao geh thoát huyết tương, luh mham rih âk. Du đêt nău ji mpeh klơm... geh đŏng ntưp luh mham rih.

          - Ndơ lơh kon se rmŏng geh ntưp duh rtoh luh mham mbăn n’hanh me bơ̆ an njrăng ăp nău mêh gay dêr kon se rgâl mbăn hơi nai dak si?

          Nai dak si Mỹ: Rmŏng aƀaơ geh trong hao âk ta ăp n’gor n’hanh TP. Rmŏng lah nu nău rmeh ký âk ir, ƀư khuch tât săk soan n’hanh nău hun hao bah kon se. Tĭng âk mĭn njêng, bu saơ rmŏng lah dơi an kaman rơ̆, hun hao. Lĕ rngôch ăp kon se rmŏng geh hŭch chŏl nău đêt lơn, rnôk geh ăp nuĭh ji mbra dun rlơn dăng, ngăch, geh luh ăp rơh khih an săk ƀư khuch ăp ntil tâm săk, luh mham rih, hŭch môr klơm. Tâm nuĭh ji lăi geh nău jêr nkra njêng insulin jêng tât geh hao chôt ndal. N’hanh ăp kon se lăi dŭt âk hao cholesterol ƀư dăng rdih trong mham ƀư nuĭh ji mâp âk ji play nuih kơt huyết áp, djuôr play nuih. Nău êng, rnôk săk geh âk ngi, ăp ntŭk tâm săk geh ntưp ngi tâm nĕ geh trong n’hâm ƀư khuch tât trong nsôr, ƀư kon se lăi mbra jêr nsôr lơn nkôp đah kon se mô lăi.

Yor nê, lĕ rngôch koñ se lăi geh mbăn rnôk ntưp rtoh luh mham rih. Jêng me bơ̆ rnôk kon se lăi dơi nchroh ntưp rtoh luh mham rih, bôl lah nar 1, nar 2, bôl mô geh nău ntoh mbơh  njrăng an ndơ̆ kon se lăp ngih dak si ơm gay ăp nai dak si uănh nđôi êp ngăn yor rnoh geh nuĭh ji lăi ntưp rtoh luh mham rih dŭt jêr njrăng, dơi hao ndal ơm nar tal 3 mô lah mbrơi lơn. Lơn lah nău uănh nđôi gay geh trong rdâng ngăch dŭt jêr. Rnôk kon se ntưp rtoh luh mham rih ta nuĭh ji lăi an ndơ̆ lăp ngih dak si dâl gay dơi nchroh, uănh tĭng ntil, săm ngăch, n’hŭch ăp nău mâp dơi geh, mô săm ta jay.

          - Nai dak si geh mbơh đŏng gay njrăng rtoh luh mham rih an kon se?

Nai dak si Mỹ: Ăp năm dăch aơ, yor nău ntrôl dăng nkoch trêng ma dŭt âk nuĭh ƀon lan lĕ wât n’hanh gĭt dŭt uĕh tâm nău njrăng n’gang rtoh luh mham rih. Gay njrăng rtoh luh mham rih an uănh tât 2 nău khlay lah jăng lơi mô an măch deh, nkhit rhai dak, tu dak đah trong muih pih gơ̆, răk kloh uĕh ngih wâl, soih kloh sor dak, kŭp ăp ndơ n’gâr dak mô dŏng. Tal 2 lah njrăng mô an măch kăp. Măch rtoh luh mham rih way kăp ta ôi ơm n’hanh kêng măng, yor nê, an nsrôih bĭch kăt mŭng, an kon se nsoh kho ao jong ty gay n’hŭch măch kăp mô lah trăm mung, dŏng ăp nhang măch gay ntru măch. Lah ngăn, an ƀư ăp trong gay măch mô dơi chuh kăp kon se, ngăn lah ăp kon se jêt way nchoăt pâl ta trong.

Dăn lah uĕh nai dak si!