Nau ji chrach njŭng lah ngoai tâm ăp nau ji ntưp hô ngăn tâm lam ntur neh. Rnôk aơ, nŭih ji chach njŭng lam ntur neh hao âk ndrel geh tâm kon se. Tĭng nau kơp bah rmôt njrăng ji chach njŭng lam ntur neh (IDF) năm 2021, geh 537 rkeh nŭih geh nau ji chach njŭng ndrel rnoh aơ nchrăp lah mra hao 783 rkeh nŭih tâm năm 2024, lah 5 giây lŏ geh du hê nŭih khĭt yor ji chach njŭng. Nau ji aơ ƀư 6,7 rkeh nŭih khĭt tâm năm 2022. Kŏ tĭng IDF, ta Việt Nam geh nklăp 3,8 rkeh nŭih geh nau ji (2019). ĂP nŭih ji chrach njŭng type 2, bol ma knŭng geh 1/3 rnoh nŭih geh năl đah nau nglăp Glucose, tâm ban rlau 2,5 rkeh nŭih ji chrach njŭng ê geh năl saơ. Tâm Dak Lak, tĭng rnoh kơp bah Ntŭk kan nkân njrăng srê ji CDC rnôk aơ lam n’gor dôl geh 24.091 nŭih ji chrach njŭng dôl geh săm tâm n’gor. Êng tam 9 khay bôk năm 2023, lam n’gor geh bơi tât 4000 nŭih ji chrach njŭng.

          Mât chăm sai nơm tâm ngih dak si Đa khoa nkual Tây Nguyên yor ji chrach njŭng Type 2, wa Lục Thị Thọ, tâm nkuăl Krông năng, n’gor Dak Lak mbơh: Bah rnôk aơ 13 năm, sai păng ji hir dak, sa âk ma săk rgay ri ma leo khám, saơ năl sai păng ji chrach njŭng type2. Jêh rnôk ji, wa ngêt dak si ăp ntil, hôm rvăt n’ăp ma dak si mbơh klơ mạng...roh âk prăk ma mô bah. Wa Lục Thị Thọ, nkoch:

           “Lôch hăn khám, păng nkre ngêt sai gi nam, ngêt dak si tây âk ngăn. 3 năm bôk năp ri saơ mbơm oi, nau ji mbơm oi yơn mô dơi bah lĕ ơm. 5 năm ba kơi, wa geh jai ji play leh ri hăn rek ta Sài Gòn, ntơm bah nê păng dŏng dak si insulin. Bah rnôk aơ 2 khay păng ji dŭt hô, jâng păng môr ndrel ma đang đŏng, inssulin rnôk aơ jâk ngăn ri chuh ntơm 8 hao 15. Nau ji aơ khuch ngăn, kuch jâk, môr lam dak. Lăp tâm ngih dak si yơn jâk ir. Rnôk ji, păng vay uănh điện thoại tâm mạng, păng soă bu tăch dak si săm ji chrach njŭng, cao, dak toh, âk ngăn, sŏk ngêt ma mô bah, roh lơn ma hô, ăp tŏ rvăt nklăp 2 tât 3 rkeh”.

          Dơi nai dak si mbơh tât nau ji chrach njŭng tâm di tŏ hăn rek măt yơn yor mô njrăng, saơ săk păng mô dăng ri rnôk sĭt ngih, wa T.T.C gŭ tâm nkuăl Krông Năng, n’gor Dak Lak mô hăn khám gay ma saơ, săm ơm. Tât rnôk ntưm khuch hô, wa lăp ngih dak si săm ri năl lah nau ji chrach njŭng type 2. Wa T.T.C mbơh:

          ‘Rnôk gâp hăn rek măt, sŏk dak chrach gay ma uănh năl ndrel sok mham 3 tŏ, nai dak si lah gâp geh rnoh sĭk tâm mham âk, bah rnôk rnôk aơ nklăp du năm n’gul. Yơn lah, mpeh săk nơm thơ tha, ngêt sa mô lăng ver ri ma rnôk hăn ngih dak si Hoà Bình lăp tâm ngih dak si ri nau geh jêh nê năl lah gâp geh ji chrach njŭng, hao huyết áp ndrel ntrơn hăn tât ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên. Rnôk gâp geh nau ji, gâp saơ n’hâm soan nâm ơm, knŭng ngêt dak âk, săk rgay yơn yor nơm mĭn lah pah kan jâk, jik pih, ƀư âk luh dak rhal ri dĭng ngêt sak dak, mĭn kơt nê ri mô hăn khám. Rnôk saơ nau ji chrach njŭng ri mơ njrăng lơn, sa âk byăp ndrel sa đê̆ piăng, mô ngêt sa kơt ntơm nơh ôh rnôk gĭt nơm geh nau ji”.

          Nai ji chrach njŭng lah nau ji rnôk geh khuch Hormone insulin bah play leh rnôk mô tŏng mô lah geh nau khuch bah săk, ntoh ngăn lah geh rnoh sĭk tâm mham âk. Nau ji chrach njŭng geh pă jêng 2 type. Đah nau ji chrach njŭng type 1, rnôk geh nau ji ri nau mpơl ngăn yor mô tŏng hormone inssulin ƀư nŭih ji hăn chach âk ndrel ngêt dak ak. Đah nau ji chrach njŭng type 2, ăp nau mpơl ngăn tâm âk nar, rnôk nơm hăn khám nau ji mô lah n’hâm soan nơm ndrel knŭng saơ rnôk ăp nau ji chrach njŭng kơt geh ăp ntŭk nơm sôt mô geh bah, jêh ri ji tâm pley leh, bôk rngok. Nau ji chrach njŭng lah nau khuch bah gluxit yơn geh nsum ma âk nau ji êng êng kơt ntrơn rgala lipit, prôtit. Ntơm bah ăp nau khuch nê mra jêng ăp nau ji tâm lam săk nŭih ji. Nai dak si CKI Y’Sa Muel Bkrông-Khoa Nội Tổng hợp Ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên, mbơh tay:

          ‘Nkô̆ nau lơh jêng nau ji chrach njŭng type 2 ngăn lah yor gene. Tĭng nau mĭn, bu joi saơ du đê̆ gene geh tât nau ji chrach njŭng type 2. Êp nê, yor nau ngêt sa, rluh rlau, gŭ âm mô geh tâm ban kŏ ƀư tât nau ji chrah njŭng. Ăp nau ji nơih saơ ngăn rnôk geh nau ji chrach njŭng tâm mham prêh bah nau xét nghiệm. Nŭih ji sa âk, ngêt dak âk ndrel rgay săk lah ăp nkô̆ nau vay mâp tâm nŭih geh nau ji chrach njŭng. Du đê̆ nŭih hăn chrach geh sam dê jôp, nê lah yor geh sĭk tâm mham"”

          Lơh jêng âk nau khuch jêr ngăn đah ăp nau mô geh mbơh saơ nau ji, ri ma nŭih ƀon lan mô dơi thơ tha ma nau ji aơ ôh. Gay ma njrăng nau ji chrach njŭng, ăp nŭih nơm ân nkân ueh n’hâm soan nơm, đăp mpăn ngêt sa ân tâm ban: mô dơi sa chiăt boh, mô sa ndơ geh âk ngi, dak geh ga, ndrănh, ƀiêr, dŏng âk mông gay rlu rlao. Êp nê, nơm kŏ ân geh hăn xét nghiệm sĭk tâm mham đê̆ ngăn 12 khay du tŏ gay ma saơ ndrel năn săm, der ăp nau nau khuch mra tât./.

Aƀaơ, ăp nuĭh ji ntưp ji chrăch njŭng type 2 dôl nar lơ hao ngăch n’hanh geh trong rgâl mom ndăm, tâm rnôk nĕ kop ji geh nu nău jêr saơ, dŭt âk nuĭh ji knŭng saơ ntưp rnôk săk lĕ ntoh ăp nău rgâl. Gay kơl kônh wa wât kloh mpeh nău ji aơ kơt gĭt trong njrăng dêr n’hanh njrăng ăp nău mpeh ndơ sa kah rnôk ntưp ji, bah kơi aơ lah nkô̆ nău tâm nchră đah Nai dak si CKI Y Sa Muel Bkrông-Khoa Nội Tổng hợp Ngih dak si Đa khoa nkual Tây Nguyên. Jă kônh wa kâp gŭ djăt.

- Kop ji chrăch njŭng type 2 ƀư khuch tât săk soan m’hâm, hơi nai dak si ?

- Nai dak si Y Sa Muel: Kop ji chrăch njŭng geh âk khuch mô uĕh tât săk soan bah nuĭh ji, lơn lah ƀư âk nău rgâl. Kơt lah ăp nău rgâl hao ngăch kơt nuĭh ji hao nău ŏk r’ah, hao ceton tâm mham ƀư hoơi mô lah nuĭh ji geh rgâl jŭr sĭk mham yor săm mô tâm di. Geh âk nuĭh ji mâp rgâl jêr bah kơt rgâl mpeh thần kinh, mô lah mâp ngăn lah nuĭh ji geh nho bah rse soan kơt nho ty, jâng, rgâl ƀư bih grăih ƀư nuĭh ji geh bih grăih mpang jâng, mbpang ty, ăp bih grăih aơ dŭt jêr bah. Rlău ma nuĭh ji mô hăk bĭch, stress, rgâl jêng ji play nuih. Lơn lah klach ngăn lah rgâl jêng chôt ndal hao mham rngok, hao mham play nuih ƀư khĭt an nuĭh ji.

- Nuĭh ji an moh ndơ ƀư gay saơ ơm, săm ngăch ji, hơi nai dak si ?

- Nai dak si Y Sa: Gay saơ ơm ji, nuĭh ji an hăn but uănh ƀa ƀơ gay uănh nđôi săk soan bah nơm, lơn lah ăp nuĭh tâm rnăk wâl geh nuĭh ntưp ji chrach njŭng ri lơ uănh nđôi ƀa ƀơ. Rnôk geh ăp nău geh ndal kơt sa âk, ngêt âk, jŭr ký ri hăn tât ngih dak si but uănh, uănh năl sĭk mham gay groi nđôi ji chrach njŭng. Tâm rnôk săm ăp nuĭh ji ta Ngih dak si Đa khoa nkual Tây Nguyên, gâp lĕ dŭt âk nuĭh ji lăp ngih dak si rlu êng ngêt dak si n’hanh săm đah ăp dak si ƀon lan dŏng mô lah ăp dak si mpla nsơ tâm tivi mô đăp mpăn tu tơm n’hanh uĕh tam, đê̆ đŏng geh âk ntil dak si geh khih âk đah săk jêng geh âk nuĭh ji lăp ngih dak si yor chrach njŭng mham hao âk ir yor ăp nuĭh ji mô dŏng dak si chrach njŭng jêng klach tât nău rêh.

- Đah ăp nuĭh ji lĕ ntưp chrach njŭng, nai dak si geh nău lah đŏng đah ăp nuĭh ji?

- Nai dak si Y Sa: Đah nuĭh ji chrach njŭng, rlău ma nău but uănh, saơ ji ri nău groi nđôi, săm dŭt khlay. Lơn lah dŏng dak si an di mông n’hanh dŏng di ăp ntil dak si, kơt lah ăp nuĭh ji săm dŏng dak si chuh insulin ri nsrôih chuh Inssulin di nar, chuh lor sa 30 mnĭt n’hanh lĕ dŏng Inssulin ri an uănh nđôi trong mham ƀa ƀơ. Đah ăp nuĭh ji dŏng dak si grăp an nsrôih uănh nđôi mham ƀa ƀơ, ăp nar gay uănh nơm geh dôl uănh nđôi uĕh trong mham đŏng lah mô. Geh âk nuĭh ji ntưp chrach njŭng tih tâm nău ngêt sa, âk nuĭh ji way lah geh ji mbra an wêr, mô dŏng du ntil ndơ sa, ndơ sa geh sĭk. Aơ lah nău mĭn tih lĕ rngôch. Đah ăp nuĭh ji hôm e ngêt sa nâm ơm, yơn an uănh nđôi rnoh mham ta rnoh an đah trong dŏng dak si. Ăp ndơ sa geh âk sĭk mô kâp ât ma n’hŭch đêt, n’hŭch sa lơn nkôp đah nuĭh ngăn.

- Nai dak si geh nău ntĭm đă đŏng gay njrăng nkop ji chrach njŭng type 2 mêh?

- Nai dak si Y Sa: Đah chrach njŭng type 2 trong njăng kop ji uĕh ngăn lah an geh nău gŭ âm, rlu rlău, ngêt sa tâm di, geh nău mpât n’gơ thể dục ƀa ƀơ. Hăn but uănh ƀa ƀơ gay saơ ơm ăp nău ntoh hao sĭk mham. Đah ăp nuĭh ji chrach njŭng an săch ăp môn thể thao tâm di đah săk soan bah nơm kơt hăn jâng, ncho ndeh wah jâng... Tiăr nti bah 30-40 mnĭt, an tiăr nti ƀa ƀơ, mô dŏng ngêt bia, hât n’ha n’hanh ăp chất kích thích êng.

Lah uĕh nai dak si?