Ngih jay bâh rnăk vâl oh Ma Thị Dũng, rnoi Mông, deh năm 2005, ta dŭt ƀon thôn 4, xã Dak Som, nkuăl Dak  Glong. Ta nă ŭnh jê̆, Dũng mă kon jê̆ ba kơi ê hŏ tŏng 1 khay, 1 ti pư kon têh rlău 1 năm, 1 ti dôl ntrŭt long ŭnh n’gon piăng. Oh an gĭt, yor tâm rnôk gŭ rlu mhe deh kon bê jêng oh mô geh hăn luh ta mir, gŭ ta jay n’gon mpai an rnăk vâl pah kan. Lôch oh tal 2 tŏng 2 khay, lĕ 3 me kon mbra hăn luh ta mir. Bar hê oh bê mbra an gŭ êng ta rnŭ, hôm 2 hê ur sai rĭ hăn jik pih ta mir, lêh cà phê. Ma Thị Dũng nkoch mpeh nău rêh nơm.

“Oh tât bâh Cao Bằng sĭt ta aơ pah kan an yuh lôch nĕ geh mâp bên đah sai gâp aƀaơ, bar hê tâm bên rnăk vâl an nđăp nsông. Lôch nsông rĭ geh bŭn deh kon. aƀaơ saơ nău rêh ŏ r’ah, jêr jŏt ngăn, yơn mhâm blău lơh lĕ lăn kơt nĕ”.

Gŭ sai bâh ntơm 15 năm deh, Ra Chel, rnoi Mạ ta ƀon B’dơng, xã Dak Som lĕ ơm ƀư mê̆ oh bê. Oh nklơi nti bâh jrô 7 gay ma hăn pah kan an bu, lôch nĕ bên bu klô ta mạng.  Jŏ tâm bên ngơi, bar hê tâm jă sĭt mbơh mê̆ bơ̆ n’hanh dăn nsông. Bol ma lĕ ƀư ur, ƀư mê̆, yơn ur Ra Chel hôm nha lah du hê kon se, nău rêh hôm nha knơm âk ta mê̆ bơ̆.

 “Nău rêh rĭ piăng sa ao nsoh mê̆ kơl, gâp nơm rĭ mât kon jê̆ lah hên geh prăk rĭ hên rvăt ndơ sa, lah mô geh rĭ dăn mê̆. Gâp kơt, ôp mpeh nău ƀư mê̆, ƀư ur yơn mô hŏ gĭt vât đŏng, hôm e knơm ta mê̆ gâp nơm da dê”.

Yuh Ma Bảo, mê̆ bâh Ra Chel nkoch, nar kon păng leo bu klô sĭt ta jay dăn nđăp, yuh rngot ngăn, đă nklơi mô dơi. Lah mô an rĭ klach kon dah mĭn lêng lang, jêng yuh an 2 hê tâm nsông gŭ ndrel dâl.

“Nuĭh mê̆ kơt gâp nhĭm âk ngăn hôm. Rngot ngăn đŏng, vơ hơ mơh lơh kon gâp hôm nha jê̆ ma gâp an păng gŭ sai, an păng tâm nđăp ơm ir kơt aơ. Aƀaơ gâp mât bar hê ur sai păng, gâp rong său gâp gâp rngot ngăn. Nuĭh ƀư me kơt gâp aơ an kon gŭ sai ơm lah rngot ngăn, yô̆ nđach kon ngăn”.

Ta xã ach o Dak Som, nău tâm gŭ ur sai mô tŏng năm deh geh dŭt âk bol ma n’gâng kan ta ntŭk lĕ geh mbơh tơih âk trong kan njrăng rdâng. Wa Trần Văn Đáp, groi kruanh Ủy ban nhân dân xã Dak Som an gĭt: Ta nkual ngai ngŏt, nkual njônh ngai, nău gĭt vât bâh nuĭh ƀon lan mô hŏ rbăng n’hanh mô gĭt nău mât chăm săk soan deh nse lah ăp nkô̆ nău jêng geh tâm gŭ ur sai mô tŏng deh hôm nha âk.

“Nkô̆ nău dŭt âk lah yor nău nuh srê Covid-19 ntoch jong jêng tât ăp oh kon hoc rlu nti âk. Nău gĭt vât đah pháp luật ê hŏ tŏng ăp, tâm nĕ nău gĭt vât bâh nuĭh rnoi đê̆ ngăn lah ta nkual nuĭh Mông rĭ nău way, nău mĭn bâh khân păng mô hôm tâm di đah nău rêh mhe aƀaơ jêng khân păng mô hŏ geh gĭt vât nău tât khuch bâh tâm gŭ ur sai mô tŏng năm deh jêng nău tâm gŭ ur sai mô tŏng năm deh ta xã hôm nha geh âk. Nău ngăn đah ăp rnăk vâl rĭ hên ta nkual neh hbi jêng lah ê hŏ geh gĭt tĭng na nê̆ tât ƀon lan jêng nău mbơh tơih ntĭm nti mô hŏ tât, ê hŏ geh tâm di”.

Nĕ lah ăp nkô̆ nău ƀư an tâm gŭ ur sai mô tŏng năm deh geh ntưp âk ta nkuăl ach o Dak Glong. Lĕ rngôch ăp nău tâm gŭ ur sai n’gâng kan kanŭng gĭt rnôk ma nău lĕ lôch. Tĭng wa Đặng Văn Hướng, kruanh phòng dân tộc nkuăl Dak Glong, kanŭng êng 9 khay bâh năm 2022, nkuăl kơp dơn 14 kôp ur sai mô tŏng năm deh. Aơ lah rnoh mbrô geh sŏk bâh ntŭk kan Tư pháp nkuăl Dak Glong lôch rnôk nuĭh ƀon lan tât ƀư săm ƀŭt mbơh deh an kon. Wa Đặng Văn Hướng an lah, aƀaơ nkuăl geh 30 mpôl rnoi gŭ rêh ndrel, tam nĕ geh âk ƀon lan mpôl rnoi ntrơn gŭ bâh mpeh Bắc lăp gŭ, rêh ta ăp nkual njônh ngai jêng dŭt jêr geh mât uănh. Nău kan mbơh tơih bol ma geh mbơh tơih mbro yơn mô geh săk rnglăy kơt nơm ŭch. Gay ma bah nău aơ, an geh nău tâm rgop bâh ăp n’gâng kan ntŭk kan rgâl mhe trong kan mbơh tơih n’hao nău gĭt vât bâh nuĭh ƀon lan.

 “Gay ma an bah nău tâm gŭ ur sai n’hanh gŭ ur sai dăch ndul mham mpôl hên an geh rdâk njêng bôk nău kan nău nchrăp kan gay ma ƀư na nê̆ tĭng nău ntrŭnh 498 bâh chính phủ tâm nău ƀư tĭng njrăng rdâng tâm gŭ ur sai mô tŏng năm deh, dăch ndul mpôl tâm nkual rnoi đê̆. Ntrôl dăng nău kan ntĭm mbơh tâm gŭ ur sai n’hanh rgâl mhe nău mbơh tơih an tâm di đah ăp mpôl rnoi. Tal pe lah n’hao săk rnglăy nău dơi mât uănh ngih dak ƀư tĭng răng dăng pháp luật mpeh tâm gŭ ur sai rnăk vâl n’hanh ăp trong kan njrăng rdâng tâm gŭ ur sai mô tŏng năm deh, dăch ndul mpôl tâm nkual rnoi đê̆ bâh nkuăl Dak Glong.

Nău tâm gŭ ur sai mô tŏng năm deh hôm nha lah nău kan jêr ma rjaih bâh ăp nkuăl ach o geh âk ƀon lan nuĭh rnoi đê̆ kơt lah Dak Glong, n’gor Dak Nông. Ŭch bah gay ma mpong tât jut jăng nău aơ, mô di lah dơi ƀư du măng du ôi, nkre lah mô dơi kanŭng ntrôl dăng nău kan mbơh tơih, ma hôm nha an geh njêng nău pah kan, kơl nău kan, ntĭm nti đah bu ur bu klô...ngăn lah đah oh kon se jê̆. Nău aơ, an geh nău nsrôih bâh lĕ trong kan chính trị n’hanh lam ntŭk rêh jêng đah âk trong kan tâm ban.

Gay wât tay mpeh nău gŭ ur sŏk sai ơm ta Dak Nông kơt ăp trong mkra gay jăng lơi gŭ ur sŏk sai ơm tâm nkual rnoi mpôl đêt, nuĭh nchih nkô̆ way nkoch ôp wa Quách Công Ban, Groi Kruanh ban dân tộc n’gor Dak Nông mpeh nkô̆ nău aơ.

  - Ơi wa Quách Công Ban, m’hâm ƀư n’gâng kan ƀon lan lĕ nsôih tâm nău n’hŭch nău gŭ ur sŏk sai ơm yơn kơt săk rnglăy mô kơt nău ŭch?

- Wa Quách Công Ban: “Jêr jŏt ngăn lah aƀaơ rnoi mpôl đêt ta mpeh bah lơ nhâp nar lăp ri khân pơng gŭ ăp ntŭk jru ngai. Nău jêr jŏt ngăn lah nău way ơm, nău rlŭk mâl bah rnoi mpôl đêt jêh lah geh nău way mĭn deh lơ âk kon ri lơ âk nuĭh pah kan lŏ mir, n’hanh an kon gŭ tâm rnoi mpôl ri he mĭn lah ƀư kơt nĕ bah roh hoach đah drăp ndrăp ndơ n’hanh oh nô tâm rnoi deh mbra tâm mât tâm rong lơn”.

- Ơi wa, na nê̆ he lĕ geh ăp nău ntrŭnh gay mkra, rmal nău tih gŭ ur sŏk sai ơm, ndrĭ m’hâm nu nău aơ hôm e geh tay, ri nău rmal mô hŏ tŏng tam lah?

- Wa Quách Công Ban: “Lah mpeh trong rmal ri aƀaơ ta du đêt rnăk jêrr jŏt âk ngăn, tât yan tuch tăm kônh wwa ndơ sa mô geh, aƀaơ trong rmal đah prăk ri nău aơ dŭt jêr kơt tĭng. Ban dân tộc ƀư ăp jrô tiăr nti, gay ma nkoch trêng an kônh wa wât nău nĕ lor bôk năp, nău ŭch ƀư ngăn”.

- Kơt wa mhe nkoch ri dŭt jêr gay rmal prăk gŭ ur sŏk sai ơm tĭng nău ntrŭnh bah pháp luật, ndrĭ nău way ta ƀon lan m’hâm mêh? he geh dơi mât nău tơm bah ăp bu ranh ƀon, ndơ̆ tâm nău ntrŭnh tâm ăp nău ton, nău ntrŭnh bah ăp thôn, ƀon đŏng wa?

- Wa Quách Công Ban: “Ư lah mpeh trong kan nkoch trêng mbơh tơih pháp luật ri rmôt nuĭh geh nsing nơm lah rmôt n’gâng tơm ma he nkoch âk ngăn. Jêng tâm năm aơ Ban dân tộc ƀư âk jrô nti gay tiărr nti mpeh trong kan rnoi mpôl đêt an ăp bu ranh ƀon, nuĭh dơi nsing nơm, ăp kruanh bôk nău kan.  Hôm e nău an ndơ̆ tâm nău ntrŭnh tâm nău ton lah nău he dôl mĭn, dŭt ŭch đŏng ăp gưl n’gor ủy, Ủy ban nkoch n’hanh ntĭm rđău an mpôl hên ƀư tĭng nău nĕ”.

- Kơt wa mhe nkoch ri trong ƀư dŭt n’hâm ngăn gay nking n’gang nău gŭ ur sŏk sai ơm lah ntrôl dăng nkoch trêng, n’hao nău wât an nuĭh ƀon lan. Ăp năm bah năp n’gor lĕ ƀư na nao nău aơ yơn nău gŭ ur sŏk sai ơm hôm e geh, ri trong nkoch trêng bah he mô hŏ tâm di lah?

- Wa Quách Công Ban: “Mpôl hên geh nău mĭn tât nău aơ hôm, yor geh nău âk ngăn lah rnoi mpôl đêt Mông ta mpeh bah lơ nhâp nar lăp, aƀaơ gay dơi nkoch trêng an kônh wa wât ri mpôl hên mĭn rơh aơ he mbra geh nuĭh Mông hăn ndrel đah mpôl hên gay nkoch trêng mbơh tơih, đê̆ đŏng tât ăp mpôl băl gay ma chop khâl, nkoch trêng”.

- Dăn lah uĕh wa Quch Công Ban. N’hanh mpŏng kâp, đah ăp trong mkra tâm ban, dŭt n’hâm, tâm năm tât n’gor Dak Nông mbra ntrôl rŭch nău gŭ ur sŏk sai ơm!