VOV4.M’nông: Tây Nguyên dôl tâm yan mih, dak lip, ăp ntil srê tă bah kaman lơh hao âk, lơn lah ăp nău ji tâm ntưp kơt jâng, ty mbung, duh rtoh mham rih, kop siêu vi... nău mpơl bah ăp nău ji tă bah kaman ƀư nuĭh ji duh hô âk nar da dê. Yơn lah, du ntil kaman ƀư khuch tât săk soan nuĭh ji đah âk nău mpơl êng êng. Nkô̆ trăch nar aơ nkoch đah kônh wa n’hanh ăp băl mpôl gĭt năl kop duh siêu vi n’hanh kop duh luh mham rih gay gĭt trong njrăng tâm di.

Kop duh luh mham rih mô lah kop duh siêu vi lah ăp nău săk soan geh bah kaman lăp tâm săk da dê, nău ji way saơ ngăn lah duh hô ndal n’hanh ăp nău ji êng tâm ban, jêng dŭt dơh tâm vĭ. Nău gĭt năl kop duh siêu vi n’hanh kop duh luh mham rih dơi kơl he ngăch geh trong săm tâm di n’hanh ơm, bah nĕ n’hao dơi ngăch bah săk soan.

Kop duh siêu vi lah moh ndơ ? Tĭng âk nuĭh way kan, kop duh siêu vi nkoch tât nuĭh duh săk hao gay chŏl tay nău rdôl lơh bah kaman. Bôl nău ji dŭt âk, yơn nar aơ, ăp nuĭh gŭ mĭn njêng mô hŏ joi trong săm tam an kop duh siêu vi. Ăp trong aƀaơ knŭng dơi ƀư bah oi nău ji, nkre ntop kơl trong chŏl nău ji gay ntrôl tâm rnôk sĭt bah nău ji tâm săk.

Kop duh siêu lah du ntil bih kaman jêng nuĭh dơh ntưp ji ngăn mbra geh ăp nuĭh geh trong chŏl nău ji mô dăng, lơn lah nuĭh ranh n’hanh kon se jêt. Rlău ma nĕ, soan chŏl nău ji bah nuĭh geh trong hŭch trôk nar rgâl ndal. Nău aơ dơh an ăp ntil kaman ƀư jêng ji dơh rdôl lăp lơn, geh n’ăp kaman virus. Tă bah nĕ, lvang tâm rgâl yan lah rnôk kop duh siêu vi dơh ntoh ngăn.

Way, rơh kop duh siêu vi geh jŏ nklăp 1-2 pơh. Tâm rnôk aơ, he dơi mâp du đêt nău ji kơt: Duh hô ndal. Săk duh hao 38-39 độ C, geh rnôk tât 40độ C lah ji hao mbăn; ji bôk, siăk âk, hor dak muh, chăt muh, ji đeh.. mô lah klach nđik, ji ŏk, ji rse soan, mâp mô uĕh trong proch: ji ndŭl djroh, ji ndul ngăn.

Dŭt âk nuĭh, kop duh siêu vi mô ƀư klach tât nău rêh kon nuĭh ji n’hanh dơi lĕ rlău 7-10 nar. Yơn lah, kônh wa n’hanh băl mpôl lơi yor ndrĭ ma thơ tha. N’hêl na nê̆, lah mô dơi nking n’gang ngăch, ntĭt nsa kơt: ntưp bih grăy ta trong n’hâm; ji klơm soh, ji ryông klơm soh, ji mlông dơ̆, ji play nuih, khuch rngok...

Gay nking n’gang nău kop duh siêu vi geh ta nơm, he an ndâk ƀư ndơ ngêt sa kah ăp nar tâm di, khoa học, ƀa ƀơ răk rao ngih wâl kơt ntŭk pah kan gay nking n’gang nău rdôl lơh mô dah hun hao bah kaman ƀư kop ji; Ƀư bên rao ty lor rnôk sa n’hanh jêh hăn ăch chrach n’hanh n’hŭch mâp nuĭh kop ji.

Trong gĭt năl kop duh siêu vi n’hanh kop duh luh mham rih rnôk geh duh hao ndal

Êng đah kop duh siêu vi, kop duh luh mham rih lah ngoăy tâm âk nău ji tâm ntưp âk ta ăp dak geh trôk nar duh nđik. Tâm rnôk nkô̆ nău ƀư kop duh siêu vi dơi ntoh bah âk ntil siêu vi trung êng êng, nău ƀư dŭt âk bah kơi kop duh luh mham rih lah kaman dengue. Bah meng nĕ, nkô̆ nău kop duh luh mham rih hô nkoch tât măch rwanh, mpa ta n’gul trêng kop ji. Rlău ma geh măch kăp, he hôm dơi ntưp kaman kop duh luh mham rih bah trong mham, kơt lah dơn mham mô lah dŏng nsum nglai chuh bah nuĭh ji. Kon se oh bê dơi ntưp nău ji bah mê̆.

Mô knŭng kơt nĕ, ndơn yor dơh ntoh tâm ăp rnôk rgâl yan kơt kop duh siêu vi, kop duh luh mham rih way ntoh tâm yan mih. Nău n’ĭt o hô tâm rnôk aơ kơl an măch dơh rơ̆ n’hanh hun hao, bah nĕ “rêng hô” kaman dengue đah trong rhêp mham nuĭh.

Kop duh luh mham rih dơi pă jêng 3 lvang khlay đah ăp nău ji geh: Lvang duh: jŏ 4-10 nar jêh rnôk geh măch kăp. Rnôk aơ, nuĭh ji way geh: Duh hô ndal: Duh hô (39-40 độ C) na nao n’hanh jêr bah duh; ji ol hô ta bôk ndăl kleng n’hanh ntu măt; Ntoh nău luh mham; Mô tăng kah, mô ŭch sa.

Gĭt tăng m’ưm hok; Ji rpăk nting n’hanh rse soan.

Lvang klach: ntơm bah nar tal 3 jêh rnôk ntoh ji n’hanh jŏ tât 4 nar bah kơi. Rnôk nĕ, duh geh trong hŭch yơn du đêt nău ji klach dơi geh, geh n’ăp: Luh mham rih ta ntô mô lah luh mham rih niêm mạc; Luh mham rih mô lah jŭr djuôr khung klơm.

Lvang ntơm bah: geh nklăp 1-2 nar jêh lvang klach. Rnôk aơ, ăp nău ji geh nău rgâl, kơt lah huyết áp đăp mpăn, gĭt tăng kah tay.

Kop duh mham rih lah mô dơi săm ngăch geh nkre âk nău rgâl ji, kơt: Hao ndal yor roh mham; luh mham rih ta âk ntŭk tâm săk kơt klơm soh, trong proch, rngok, play nuih mô lah leh... Mbăn ƀư lăp dak tâm klơm soh, nuĭh ji nklăp lah khĭt âk yor mâp jêr jŏt tâm nău rhêp n’hâm.

Gay njrăng n’gang kop duh luh mham rih, an dêr an măch kăp lah trong dŭt khlay. Gay ƀư tĭng nău aơ, kônh wa n’hanh ăp băl an: dŏng dak si mprơh ndru măch gay n’hŭch geh măch kăp; ƀa ƀơ mpêh rwach ngih wâl n’hanh nkual jŭm dăr đêt ngăn du pơh du tơ̆, dêr an măch deh kon n’hanh hun hao; mpêh rwach ăp ntŭk nkân dak gay dêr măch deh tăp.

Mpŏng ăp nău mbơh mhe nkoch kơl kônh wa n’hanh băl mpôl nchrăp njrăng n’gang kop ji tâm yan mih dak lip ta Tây Nguyên./.

         VOV Tây Nguyên/ Nuĭh rblang: Y Sưng Phê Ja