VOV4.M’nông: Thalassemia lah nău ji cvhrai mham bah ndŭl me, ntưp tĭng gen trong mham bah me bơ̆ tât kon tă bah ăp rơh. Ntoh saơ khlay bah nău ji lah mô tŏng mham đah ăp ntil nău klach, khuch tât rnoi deh. Ƀư tĭng ăp uănh  năl mham lor ur sai lah dŭt khlay gay uănh săch di gen nău ji Thalassemia, kơl năl ăp kôp ur sai geh gen ƀư ji Thalassemia đŏng lah mô, bah nĕ uănh lah nău ntưp ji Thalassemia ta kon bah kơi aơ.

Tĭng nai dak si chuyên khoa, nkô̆ nău bah ji chrai mham bah ndŭl me (Thalassemia) lah nkô̆ nău ndal bah hemoglobin tâm mham, rnoh mham hŭch ƀư mham dơh chrai jêng tât mô tŏng mham jŏ jong. Rnôk ji mbăn, nuĭh ji way ntop mham. Rnôk ntop mham âk dơh jêng tât rmeh sắt ta nuĭh ji chrai mham bah ndŭl me ƀư jêng âk nău ji lĕ rngôch tâm săk ƀư rgâl muh măt nuĭh ji kơt săk jêt rgay, bôk kleng têh, dên muh, kra sêk, hoơi play nuih, klơm, ăp ntil... ƀư jêng tât khĭt nuĭh.

Du năm dak he geh nklăp 8.000 kon se oh bê deh geh ji chrai mham bah ndŭl me n’hanh hang rbăn nuĭh geh ji ntưp bôl mê̆, bơ̆ ngăch dăng. Nĕ lah yor nuĭh têh geh ji ntưp rêng ma mô gĭt saơ. Ta khoa nhi tổng hợp, Ngih dak si đa khoa nkual Tây Nguyên, rĭng du narr geh 10-15 nuĭh lăp ngih dak si ntop mham, du năm geh nklăp 250-300 nuĭh ji Thalassemia.

Dŭt âk ăp nuĭh rnôk mhe deh hôm e nâm ơm. Nău saơ ji way ntoh rlău du năm deh let lơ đah nău ntoh mô tŏng mham, lăch têh. Tâm ăp rnôk hun hao bah kơi nĕ bah kon se klơm klăch têh n’hanh geh ntoh âk bah nău ji. Lĕ rngôch nuĭh ji Thalassemia geh rgâl nting măt yor hao nting kang; ntô rgâl săk ta nheh jâng, nting chiămg, kô mưk, kô̆ jâng, hŭch can xi mham, klơn têh, ntưp nău ji chrach njŭng, khuch tât nău hun hao n’hanh nău ji leh. Nuĭh ntưp ji an ntop mham lôch nău rêh, knơm tâm mham an bah nuĭh êng gay mât nău rêh. Nău klach lah ndrĭ, yơn he dơi njrăng n’gang knơm uănh săch lor rnôk deh.

Rĭng 4 tât 6 pơh lah yuh Hoàng Thị Biên, gŭ ta ƀon Ea Dray, xă Tân Tiến, nkuăl Krông Pắk, n’gor Dak Lak ndơ̆ kon bu ur 5 năm deh hăn ntop mham ta khoa Nhi tổng hợp, Ngih dak si đah khoa nkual Tây Nguyên. Yuh Biên an gĭt lor rnôk gŭ sai, yuh nô mô geh nău mĭn but uănh săk soan lor gŭ ur sai n’hanh mô gĭt nău ji aơ geh tâm ntưp. Oh bê bah rnôk deh tât 5 khay ngêt sa, hun hao nâm ơm, tât khay tal 6 saơ mon geh saơ ntô pal, êr, săk lêt rgănh, jêr rlơ̆, an ntop mham lôch nău rêh. Yuh Hoàng Thị Biên-Ƀon Ea Dray, xă Tân Tiến, nkuăl Krông Pắk, n’gor Dak Lak nkoch:

“Jay oh geh 2 hê, du hê bôk năp 5 năm deh geh ji bah rnôk 6 khay, du hê oh 15 khay geh mô tŏng mham an ntop mham”.

Hôm rnăk wâl wa Lục Thị Thảo gŭ ta thôn 6B, xă Ea Wy, nkuăl Ea H’leo, n’gor Dak Lak, bơi 12 năm bah năp lĕ hăn ndrel đah mon lah Lý Công Dân (12 deh) tât ngih dak si đa khoa nkual Tây Nguyên gay săm ji chrai mham bah ndŭl me. Wa Thảo an gĭt: Rnôk deh kon ngăch dăng, yơn lơ têh kon way kop ji, blao sa, mô jâk săk, ntô pal, jêng rnăk wâl lĕ ndơ̆ kon hăn but uănh mư gĭt kon geh nău ji chrai mham bah ndŭl me. Rnăk wâl jêr jŏt ntop tay kon kop ji jêng mê̆ mon ntlơi an sau an u bŏ mât. 12 năm lah năm dơi hăn nti ren ndrel băl du rơh yơn Dân uănh ngih dak si kơt lah jay tal 2 bah nơm yor nău ji mô tŏng mham. Wa Lục Thị Thảo-xă Ea Wy, nkuăl Ea H’leo, n’gor Dak Lak nkoch:

“Mon geh Thalassemia lăp ngih dak si ntop mham du tơ̆ 4 dŭng, nar ntưp mham, măng ntlơi sắt. Bah 12 khay ntop mham tât aƀaơ, năm aơ 12 năm hôm, mô dơi ƀư du ntil ndơ, kon ri ji mbăn, mbơ̆ ri koet săk. Rnăk wâl jêr jŏt, mon aƀaơ mô dơi hăn nti”.

Thalassemia mô geh ji tâm ntưp ma ji ntưp rêng yor nuĭh ji geh 2 gen ji bah me bơ̆. Tât 5 nuĭh me bơ̆ rnôk tâm gŭ ri geh 1 hê dơi deh kon ntưp nău ji mô lah geh gen ƀư ji Thalassemia. Kơt lah, bơ̆ n’hanh mĕ ndrel geh gen ƀư ji, deh kon ntưp nău ji mbăn lah 25%; n’gơch lah 50%; n’hanh deh kon ngăch dăng lah 25%. nkô̆ nău khlay ƀư hao rnoh kon se ntưp ji ăp năm lah yor me bơ̆ mô ƀư uănh năl lor nău ji lor gŭ ur sai. Nai dak si chuyên khoa 1 Nguyễn Văn Mỹ-Groi kruanh khoa Nhi tổng hợp, Ngih dak si Đa khoa nkual Tây Nguyên lah:

“Khlay ngăn lah njrăng n’gang, đă ăp me bơ̆ nsrôih hăn ƀư điện di, uănh năl mhe săk nơm geh ji đô̆ng lor rnôk ur sai. Yor rnôk n’ăp me bơ̆ n’hanh me geh gen ji geh kon se geh gen ji lah dŭt âk. Nău ji dŭt âk lah ntưp mham, ntlơi sắt jêng kon se lôch nău rêh hăn ngih dak si, ƀư khuch đah prăk kaih an rnăk wâl n’hanh kon nuĭh, kon se mô dơi hăn nti, jêr gŭ âm kơt kon se ƀa ƀă”.

But uănh săk soan lor rnôk ur sai, yor klach lah saơ nău ji mbra khuch tât nău rêh, đê̆ đŏng geh nuĭh hôm tâm ntôn mư hăn but uănh. Mô lah geh băl bu ur ŭch hăn but uănh yơn klach băl mpôl n’hanh nuĭh bên mưch rmot “geh nău mư hăn but uănh”... Lĕ rngôch ăp nău mĭn aơ lĕ jêng mpêr n’gar ƀư nkô̆ nău bah nău but uănh săk soan bôk năp ur sai jêng nău rvê, đah âk băl mom. Yor rĭ âk nuĭh ntưp ăp nău ji ntưp rêng mô di geh bah nuĭh ur, nuĭh sai bah nơm.

Gay dơi năl geh gen ji đŏng lah mô, ăp kôp ur sai lor rnôk tâm nsông an ƀư năl tế bào mham. Lah geh uănh năl dơi saơ hồng cầu jêt, nhược sắc ntôn geh gen Thalassemia ri an ƀư uănh năl jru lơn gay mĭn lah geh gen Thalassemia đŏng lah mô. Bah nĕ, nai dak si mbra geh ăp nău mbơh ntĭm n’hanh nking n’gang  na nê̆ an nuĭh ji gay deh ăp oh kon ngăch dăng.

Gay gĭt tay mpeh nău ji Thalassemia, rmôt nchih nău lĕ geh rơh tâm nchră đah nai dak si chuyên khoa I Nguyễn Văn Mỹ-Groi khoa Nhi tổng hợp, Ngih dak si đah khoa nkual Tây Nguyên mpeh nău aơ.

-Thalassemia lah m’hâm nău ji ơi nai dak si ?

- Nai dak si chuyên khoa I Nguyễn Văn Mỹ ơh: Thalassemia lah nău ji ntưp rêng gen ta ăp kon se ngăn, ntoh saơ mô tŏng mham, mô tŏng sắt. Nkô̆ nău yor đột biến gen an pha mô lah bê ta, ƀư n’hŭch ăp chuỗi poli ndal jêng hồng cầu pơh chah ngăch jêng tât nuĭh ji mô tŏng mham. Tĭng rmôt kan dak si lam ntŭr neh (WWHO), kop ji Thalassemia lah nău ji geh tât tu tơm, rnoi mpôl, lơn lah rnoi mpôl nkual yôk. Dak Lak lah n’gỏ gŭ tâm nkual Tây Nguyên geh âk rnoi mpôl gŭ rêh, aơ lah nkô̆ nău rêng Thalasemia ntŭk gŭ rêh. Me n’hanh bơ̆ geh ji ri kon geh ji dŭt âk, 1/4 lah kon se geh ji, n’gul lah kon se geh gen ji.

- Ntoh hô nău ji bah nuĭh ji n’hanh trong njrăng n’gang nău ji aơ lah m’hâm mêh nai dak si ?

- Nai dak si chuyên khoa I Nguyễn Văn Mỹ ơh: Ntoh nău ji bôk năp lah mô tŏng mham, mô tŏng sắt, pal ntô, klơm têh, leh têh. Nuĭh ji geh sưng ndăl kleng, muh tep, kon se jêt, mô jâk săk, mô têh săk. Trong săm aƀaơ lah ntop mham, ntlơi sắt. Tĭng rnoh n’gơch mbăn ma 3 pơh, 4 pơh ntop mham du tơ̆ n’hanh ntlơi sắt ndrĭ geh trong săm bah pơng. Khlay ngăn lah njrăng n’gang, an kon se oh bê deh mô geh ji ri ăp me bơ̆ nsôih hăn ƀư điện di, uănh năl mham săk nơm geh ji đŏng lah môp lor rnôk nsông nsao. Lơn lah nkual jru ngai, but uănh săk soan lor rnôk nsông, dêr tâm gŭ êp mpôl gay deh kon ngăch dăng yor me bơ̆ mô geh gen ri oh kon deh mô geh ntưp nău ji aơ, yor nău ji aơ dŭt jêr săm n’hanh săm lôch nău rêh.

          Nuĭh rblang: Y Sưng Phê Ja