Tĭng nai dak si Trần Thị Như Anh, khoa Mắt, ngih dak si Đa khoa nkual Tây Nguyên, bah bôk năm tât aƀaơ, khoa lĕ but uănh n’hanh săm an rlău 7.000 nuĭh ji ntưp ăp nău ji mpeh măt, tâm nĕ ăp nău ji mpeh măt way ƀư hŭch ang măt nĕ lah: ăp tật khúc xạ, đục thủy tinh thể, ăp nău ji glocom, ăp nău ji môr grăi măt, kơt: Viêm kết mạc giác mạc, tuyến lệ, ăp nău ji geh tât lam săk, kơt nău ji võng mạc chrach njŭng. Ăp nuĭh geh n’hŭch ang măt way lah ta nuĭh têh rlău 60 năm n’hanh kon se. Ta nuĭh rlău 60 năm deh, n’hŭch ang măt yor geh đục thủy tinh thể geh âk ngăn, hôm ta kon se dŭt âk yor tật khúc xạ. Nai dak si Trần Thị Như Anh an gĭt:

“Lĕ rngôch ăp nău ji n’hŭch ang geh nkô̆ nău khuch tât ang măt bah nuĭh ji, ƀư an nuĭh ji uănh mô ang. Nău ji n’hŭch ang măt geh nuĭh dơi bah, geh nuĭh mô dơi bah kuăl lah n’hŭch ang măt nkre re. Rnôk geh n’hŭch ang măt ri khuch tât dŭt têh tât uĕh nău rêh bah nuĭh ji. Ta kon se rnôk geh n’hŭch ang măt mbra khuch tât nău hun hao mpeh nău mĭn, bôk rngok, uĕh nâp kơt nău rngot.v.v.. Hôm ta nuĭh têh ƀư khuch tât uĕh nău rêh, nău kan kơt nti nsơm. Lah kơt ăp nuĭh n’hŭch ang măt mô dơi bah yor geh sôt găt mô lah ăp nău ji ntưp mô knŭng khuch uĕh nău rêh bah nuĭh ji ma hôm mbak jâk an rnăk wâl n’hanh kon nuĭh”.

Ta kon se, geh n’hŭch ang măt rnôk geh du măt, kon se gŭ âm nâm ơm, me bơ̆ mô dơi saơ, knŭng tât rnôk geh hăn bŭt uănh mô lah kon se dơi wât êng, geh nking du măt du ding uănh mô ang geh n’hŭch ang măt. Nău kon se saơ ơm, săm ơm ri đah tật khúc xạ, wăn măt nglăp ơm mbra bah ngo măt, yơn lah saơ mbrơi, geh wăn măt nglăp mô dơi bah ngo măt. Ăp nuĭh aơ an dơn geh ngo măt nkre re. Hôm ta nuĭh têh, nuĭh n’hŭch ang măt yor đục thủy tinh thể, lah dơi saơ ơm n’hanh dơi ntĭm rek rnôk ŭch mbra sĭt ang uĕh jêh rek. Đah ăp nuĭh saơ dŭt mbrơi, ang măt mô hôm geh, mô dơi gĭt ang n’hanh măng bôl geh rek mô nsĭt tay săk rnglăy.

Tă aơ nklăp 4 khay, măt bah wa Bùi Văn Tính, 65 năm deh, ta nkual têh Ea Tling, nkuăl Cư Yut, n’gor Dak Nông geh nău uănh mô ang, ăp mpa bah năp măt kơt dak tŭk n’hanh uănh nklăp 2 met plơ̆ sĭt, ngai lơn mô uănh saơ jêng wa lĕ ngăch tât Khoa măt-Ngih dak si Đa khoa nkual Tây Nguyên bŭt uănh. Ta aơ, nai dak si nchroh 2 đah măt bah wa geh đục thủy tinh thể an rek mư rgâl ang. Wa Bùi Văn Tính saơ lap yor nơm lĕ tât ngih dak si ngăch, nai dak si an gĭt du đêt nău nuĭh ji, ngăn lah ta nkual jru ngai way tât ngih dak si mbrơi. Rnôk nĕ lĕ mbăn, mô dơi sŏk tay ang an măt.

“Tă aơ 3 tât 4 khay măt uănh ngo ngăn. Bah năp wăn măt nglăp hôm e uănh saơ, aƀaơ uănh kơt dak tŭk jêng hăn ngih dak si gay bŭt uănh n’hanh hăn rek yor geh đục tinh thể. Aƀaơ lĕ rek 1 măt ntơm bah pơh bah năp. Jêh rnôk rek du nar mư lin măt dŭt ang, uănh dŭt ngo. Hôm du măt nai dak si ton rlău pơh mbra rek tay”.

Aƀaơ hin, rnoh ji geh n’hŭch ang măt nar lơ hao âk. Âk nuĭh nuĭh ƀon lan hôm e geh nău mĭn thơ tha an nu nău n’hŭch ang măt mư hăn but uănh, ƀư jêr jŏt an nău săm. Ntoh lư kơt ăp tật khúc xạ kơt cận thị, viễn thị, loạn thị... nău but uănh n’hanh wăn măt nglăp ngăch an kon se lah trong nking n’gang geh tam ngăn gay n’hŭch rnoh cheh măt. Đah nuĭh ji đục thủy tinh thể n’hanh ji geh tât kon măt (yor rgâl bah nău ji chrach njŭng), lah dơi saơ ơm ri nău săm dŭt dơh, dơi bah ngo măt âk, ntêm nkrem prăk săm. Nai dak si Trần Thị Như Anh, Khoa Măt, Ngih dak si Đa khoa nkual Tây Nguyên an gĭt:

“Rnôk saơ ji măt ƀa ƀơ ri nĕ lah ngoăy tâm âk nău ntoh bôk năm bah n’hŭch ang măt. Yor nê rnôk saơ geh nău aơ nuĭh ji tât ngih dak si, săm ngăch nkre rlu rlău, ngêt sa, gŭ âm geh khoa học”.

Gay njrăng n’gang ăp nău ji mpeh măt, nai dak si Anh đă: bôk năp an mât uĕh ndơ sa kah tâm ban, âk vitamin, âk ngăn lah ăp Vitamin A, B, E, sa âk biăp play geh n’ha êr, n’ha pŭt hô gay ntop ăp vitamin khlay an măt lin uĕh. Ăp nkô̆ nău vi lượng kơt kẽm, nkre dơi njrăng n’gang oxy hóa geh tam dŭt uĕh tâm nău nking n’gang cheh ngo măt.

Rlău ma nĕ, mô pah kan tâm ntŭk ntô măy tính jŏ ir tâm nar, ƀư tĭng ăp nău ƀư rbôch pet wăr măt; an n’hŭch ăp ndơ sa ơm nkret gâm geh âk sĭk, âk ngi, n’hŭch bia, ndrănh, hât; but uănh măt ăp khay, ngăn lah rnôk ntơm tâm năm rlău 40; n’hao thể dục thể thao, tiăr nti săk soan n’hao ngăch dăng chŏl nău ji an săk; rnôk hăn trong, an wăn măt nglăp nking n’gang măt, ndô môp dĭ, dêr an măt mâp jŏ đah măt nar n’hanh nsŭk ƀơ̆ ƀư khuch măt, ntruh dak măt ê nkra dak si gay nking n’gang ranh măt; nău nuĭh ji geh ăp nău ji ơm kơt hao huyết áp, chrach njŭng... an uănh nđôi uĕh huyết áp, sĭk tâm mham n’hanh mĭn hăn but uănh dâl rnôk geh nău ji đah măt, đăp mpăn nău saơ ơm n’hanh săm tam.

Sôt kon măt lah nau ji mô lăng geh nau khuch, âk ngăn nŭih ji mra bah ndrel ueh êng tâm 7 nar. Yơn lah, kŏ geh ăp nŭih ji mra jêng khuch hô lah dah ma rŏng săm êng mô lah săm mô tâm di ma ntil dak si. Aơ kŏ lah ngoai tâm ăp nkô̆ nau ƀư khuch măt. Gay gĭt kloh tât nau ji aơ, bah kơi aơ mra geh tâm nchră ma nai dak si Trâng Thị Như Anh, Khoa mắt, ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên mra gĭt kloh lơn nau aơ.

           Ơi nai dak si, nau ji viêm kết mạc lah moh nau ji? Ndrel moh nkô̆ nau ƀư jêng nau ji aơ?

Nai dak si Trần Thị Như Anh: Kết mạc geh ăp nau ji tâm trôm kon măt mô lah bah dih ntô măt. Kết mạc ji tâm kon măt lah ntŭng ntô nglang tâm kon măt. Hôm di bah dih ntô măt lah mpeh ba dâng, ba lơ măt. Rnôk niêm mạc bah kon măt geh nau ji sôt yor geh âk nau khuch ƀư geh moh lah nau ji kết mạc. Nua ji aơ lah ngoai tâm âk nau ji tâm rnoh ăp nŭih geh măt chăng. Yơn ƀon lan nơm hôm nto lah ji măy chăng ri ma mô gĭt moh nau ji ƀư chăng măt păng hôm geh ăp nkô̆ êng đŏng. Kơt lah nau ji mô lăng jâk ri ma mô hăn khám ndrel mô săm ơm. Nau ji kết mạc geh tâm lôch năm yơn âk ngăn lah tâm yan sial puh mô lah bri mih, rnôk nê nơih jêng srê ngăn.

Geh âk nkô̆ ƀư jêng nau ji aơ, yơn vay mâp ngăn lah yor kman mô lah nơm geh ma ndơ tâm mô di. Tâm nrôk nê ri kman lah ntil ƀư nau ji âk ngăn. Tâm rnôk ji kết mạc yor kman, Adeno kman aơ geh 80% ndrel nau ji yor kman aơ ƀư jêng srê, ntưp rêng hô. Ăp nŭih pah kan tâm ntŭk âk n’huk buh, buh kao mô lah  vay tru tre măt kŏ nơih geh sôt tâm kon măt, ƀư jêng ji.

 Ơi nai dak si, nau ji aơ moh geh nau mpơl ndrel lah nơm săm êng mô lah săm la ir ri moh nau khuch tâm n’hâm soan êh?

Nai dak si Trần Thị Như Anh: Yor geh âk nkô̆ nau ƀư jêng nau ji, ri ăp nkô̆ mra geh nau mpơl nau ji êng êng. Kơt lah nau ji nsum nơm vay saơ nê lah ji chăng măt, hoch dak măt, tôt, chiăt, geh ăch măt bar đah, ôi kah bĭch ri mô dơi lin măt, mô dơi uănh ntŭk ang. Nua ji aơ mra geh ntơm du đah mô lah 2 đah. Âk ngăn nau ji păng mra bah êng tâm 7 nar. Yơn lah geh nŭih mô khám ndrel ma săm năn ri păng kŏ geh nau khuch đŏng, ne elah nau khuch tâm kon măt. Yor lah kon măt ji nê păng khuch hô, jâk ri mra sôt tâm kon măt. Ăp nau ƀư ji jâk nê mra khuch ngăn mpeh nau ang măt uănh, mô bah. Nau săm păng kŏ jêr, nar săm jŏ, khuch âk prăk rêl ndrel geh sôt khap tâm măt, mô ang măt.

Nai ji aơ lah nŭih geh ji mô njrăng, mô hăn khám, mô lah s ăm la ri âk ngăn. Âk lah bu vay rvăt dak si săm êng. Yơn lah, du đê̆ nŭih ji sôt tâm kon măt hŏ lăp tâm trôm ndrel jêh nê hăn rvăt dak si săm êng. Yơn lah, du đê̆ nŭih ji jru săm mô tâm di mra lơn ma sôt khuch. Nau dŏng dak si jŏ jong khuch đŏng nê lah glocom, ngo lơn...Ăp nau ji nê mra khuch tât nau ang măt, jêh aơ mô dơi geh bah.

          Ndri nai dak si moh geh nau nkah tâm nau njrăng săm?

Nai dak si Trần Thị Như Anh: Nau ji tâm kon măt nơih ntưp ndrek nơih jêng srê yơn lah mra dơi njrăng dêr, kơt: răk săk ân kloh, tâm ngih kŏ kơt lah ntŭk kan, ntŭk nti, mô dŏng nsum bok puh măt ndrel ndơ êng. Mô tru tre măt, rdêp mbung rnôk siăk mô lah sa-đeh. Chê̆ măt rchok gay ma mât kon măt rnôk luh bah dih, rnôk pah kan tâm ntŭk geh sial, n’huck, buh.

 Lah tâm ngih geh nŭih geh nau ji kết mạc nơm mra njrăng đah trong n’hao ntop ăp ntil vitamin, kơt lah vitamin A, C mô lah vitamin E. Ndrel ngăn lah nơm ân roh kloh ty mro, nkhĭt kman, jêh rnôk geh mâp ma nŭih geh ji./.

          Lah ueh nai dak si./.