VOV4.M’nông: Bol ma boh ueh đŏng tât săk jăn, yơn lah sa rmeh ir boh nê lah nkô̆ ƀư âk nau khuch tât n’hâm soan, lơh khuch tât nau ji mô geh ntưp, kơt: hao huyết áp, chrach njŭng, play nuih, chôt ndal...sa rmeh ir boh kŏ ƀư lay săk, n’huch nau gĭt rbăng, ƀư hiăn lơn ma jâk. Ngăn lah, ăp lah ăp nau ji ƀư jêng nau khĭt lah mô lap geh ntưp srê Covid-19

Tĭng nau kơp bah ntŭk kan dak si lam ntur neh (WHO) ta Việt Nam ân saơ năm 2016 geh nklăp 548.800 nŭih khĭt yor âk nkô̆, tâm nê nkô̆ yor ji play nuih lah 172.300 nŭih, geh âk ngăn (31%). Rnoh nê kŏ ân saơ, tâm rnôk geh srê Covid-19, ăp nŭih khĭt yor srê Covid-19 kŏ geh nau ji ơm tâm săk kơt: play nuih, hao huyết áp, ji chrach njŭng mô lah ăp nau ji êng. Ndri ma, njrăng, rdâng ăp nau ji mô ntưp lah bôk nau kan ma dak si kơl an bah neh dak, tâm nê nkân nau ji lah nau khlay ngăn ndrel ngoai tâm ăp nau tât geh tât nau ji lah sa rmeh ir boh.

WHO nchrăp du năm geh nklăp 4,1 rkeh nŭih lam ntur neh khĭt yor ăp nau ji geh tât sa rmeh boh. Nau kơp năm 2015 ân saơ, rnoh sa boh bah nŭih Việt Nam geh tâm du hê/nar lah 9,4 gam ( bu klô 10,5g ndrel bu ur 8,3g), tâm rnôk nê WHO mbơh ân sa boh tâm dâng 5g mra kơl rêh 2,5 rkeh nŭih tâm du năm bah lam ntur neh. Sa âk boh dôl lah nkô̆ ƀư ji huyết áp ndrel khĭt yor ji play nuih. Tâm Việt Nam lah 5 nŭih têh ri geh du hê ji huyết áp, lah 3 nŭih khĭt ri geh du hê nŭih ji play nuih. Tiến sĩ Ngô Thị Hải Vân-Viện vệ sinh dịch tễ Tây Nguyên nkah:

‘Nau ngăn tâm rnoh geh sa boh rnôk aơ bah Việt Nam kŏ lah nau nkhah ntơm năm 2015 rnôk ma nau kơp bah neh dak mpeh nau tât nau ji mô tâm ntưp ân saơ lah rnôk aơ nŭih Việt Nam, rnoh dŏng sa boh tâm du nar du hê nŭih lah ,4gam, tâm nê nau nkhah lah bah ntŭk kan dak si lam ntur neh du hê têh mô ân sa rlau 5g boh tâm du nar, kơt lah nŭih Việt Nam rnôk aơ dôl ma dŏng rlau n’gul rnoh boh tĭng nau nkhah bah ntŭk kan dak si lam ntur neh. Tĭng ăp nŭih ƀư nau kan, lah dŏng sa boh âk mra ƀư tât du đê̆ nŭih kơl lah play nuih, ung thư khŭng, ung thư đại tràng, êng nê lah nkô̆ ƀư âk nau ji êng êng”.

Tiến sĩ Ngô Thị Hải Vân ân lah, rnôk aơ, nau gĭt bah nŭih ƀon lan mpeh nau tât khuch jêh sa boh hôm dêh, ndri ma nau khlay rnôk aơ lah ân geh nkoch trêng, bonh đă ndrel mbơh tât ƀon lan. Kan nkoch mbơh geh nau khlay ngăn gay ma n’hao nau gĭt, ƀư jêng nau rgâl nau rêh bah kon nŭih gay ma njrăng, rdâng ji, rƀŏng tât nkô̆ nau n’hao n’hâm soan ân ƀon lan. Tiến sĩ Ngô Thị Hải Vân-Viện vệ sinh dịch tễ Tây Nguyên mbơh:

‘Nau ngăn lah rnôk aơ, nau ji mô ntưp lah nau kan têh đah ngih dak si nsum mpôl ndrel kŏ geh N’gang kan dak si Việt Nam uănh khlay, aơ lah nau jâk ji kuet têh ngăn, nchrăp mbơh bah N’gâng kan dak si ân saơ, geh nklăp 77% ăp nŭih khĭt lah yor nau ji mô ntưp, tâm 77% aơ geh 44% nŭih khĭt bah năp năm 70 năm, mra dơi lah, nau jâk bah nau ji mô tâm ntưp âk ngăn, ma nkô̆ nau ngăn lah geh tât nau ƀư, kơt: su hât, ngêt ndrănh, nau mơng ngêt sa, ntĭm nti săk jăn...kŏ lah nkô̆ ma nơm dơi geh nau der"”

Kŏ tĭng Tiến sĩ Ngô Thị Hải Vân, nŭih bu vay sa boh mô ân săk nơm mô tŏng boh, knŭng sa ndơ sa ăp nar kŏ tŏng hôm rnih natri ân săk jăn yor lah ndơ sa êng geh boh hôm, săk jăn mô tŏng boh knŭng geh tâm ăp nŭih kơt lah: nŭih ji djroh jŏ jong, nŭih pah kan jâk rgănh tâm rnôk bri duh nar jŏ mông, nŭih ntĭm nti săk jăn tâm âk nar.

Gay njrăng ân nŭih sa boh rmeh, WHO ntĭm nti ân nŭih ƀon lan n’huch sa boh đah nkô̆ “Sŏk boh đê̆-cheo đê̆-n’huch sa ndơ chiăt boh”. N’huch ân boh tâm ndơ sa hŏ geh boh ndrel ndơ sa rnôk nơm gâp, n’hao ăp ntil ndơ sa gâm, kŭl rgâl ma ndơ sa chiăt boh, n’huch sa ndơ cheo ndrel mô ân geh cheo âk ir tâm rnôk nơm sa, nơm ân geh ƀư ndơ sa ân geh sât boh, mô sa play cheo ma boh rnôk sa, mô ân nkhŭt dak mắm tâm dak nơm gâm ka, puăch mô lah piăng, n’huch ndơ sa n’huch lơi gâm, sa ƀư ăp ntil ndơ sa geh âk boh. Êp nê, ndâk ăp nau dơi, ntŭk gŭ gay ma kơl an n’huch ndơ sa boh bah ƀon lan, kơt lah: n’huch sa boh tâm ngih săm ƀŭt (ƀư ndơ gâm sa rnôk sa nar n’huch boh, nkoch mbơh mpeh n’hâm soan ân kon se nti, mât ntŭk gâm sa, mbơh nkoch  tât n’hâm soan ân kon se...) n’huch sa boh tâm ƀon lan (rnôk ntĭm nti, tâm nchră nsum, khâl rnăk vâl...) n’huch sa boh tâm ngih tăch ndơ ngêt, sa...ntĭm mbơh sa boh tâm ntŭk gâm sa...Tâm rgop nau n’huch sa boh đah nau mât njrăng nau ji huyết áp ndrel ji chrach njŭng tâm ăp ngih dak si ân geh ƀư ngăn lah ngih dak si: ăp nŭih ji hao huyết áp ndrel chrach njŭng kŏ geh mbơh mpeh nau n’huch sa chiăt boh, pă mbơh mpeh nau n’huch sa boh rnôk uănh nŭih ji huyết áp ndrel ăp nau tât mpeh nau ji chrach njŭng tâm ƀon lan. Ndâk ndrel ƀư nau ntrŭnh mpeh nau lir, nkhah mbơh. Nau đă, ntrŭnh mpeh rnoh sa boh âk ngăn/100g ndơ sa bah du đê̆ ndơ sa âk nar./.